Oto dowód, jak samouk może zostać geniuszem, a pasjonata szaleńcem ogarniętym żądzą tworzenia, którego życie wyraża  nieustanny głód przygody, buntu i poznania pierwotnego piękna.  Paul Gauguin jest jednym z XIX wiecznych  buntowników, prekursorów sztuki nowoczesnej  w malarskim świecie pozornie uporządkowanych  zasad. Mawiał “Sztuka jest albo plagiatem, albo rewolucją”, i konsekwentnie wyrażał to w  licznych artefaktach tworzonych  w zawrotnym tempie. Jego twórczość zbudowała trwałe podstawy dla rozwoju kierunków  XX wiecznego malarstwa m in. sztuki abstrakcyjnej, dalekiej od naśladownictwa natury, realnego kształtu i trójwymiaru.

 Przyszedł na świat 7 czerwca 1848 roku w Paryżu  jako owoc związku Aline- Marie Chazal (córki grawera) i Clovisa Gauguina (republikańskiego dziennikarza). Miał rok, gdy rodzina w obawie przed reżimem politycznym opuściła Francję i udała się do Peru. Młody Paul powrócił do ojczyzny w 1854 r. Targany potrzebą ekscytujących przygód jako nastolatek nie potrafił oddać się statecznym pasjom. Już w 1865 r. zaciągnął się na  pokład  okrętu  handlowego płynącego do Rio de Janeiro, by następnie w 1866 r. odbyć rejs dookoła świata. Na morzach spędza kilka najbliższych lat, poznaje nieznane lądy. Rozbudza w sobie kolejne impulsy w stronę fascynacji egzotyką i jej niesamowitymi barwami.  Powrót do kraju w 1871 r. dla Gauguina oznacza szeroko rozumianą  stabilizację. Zarówno na polu zawodowym, jak i osobistym. Dzięki pomocy opiekuna - Gustava Arosa, jeszcze w tym samym roku rozpoczął karierę maklera w paryskiej Giełdzie Papierów Wartościowych.  Wkrótce potem poznał córkę bogatego urzędnika  - dunkę Mette- Sophie Gad, z którą pobrał się 1873 r. i wiódł, dostojne, wygodne życie mieszczanina.Owocem tego burzliwego związku była piątka dzieci. 

Gauguin rozpoczął przygodę ze sztuką już jako dorosły mężczyzna, w trakcie pracy w biurze maklerskim.  Początkowo były to szkice i studia tworzone pod okiem Emile’a Schuffeneckera - malarza neoipresjonisty.

(Neoimpresjonizm to malarski nurt artystyczny wykształcony w latach 80 XIX wieku. Polega na budowaniu obrazu z wykorzystaniem zdobyczy optyki i psychologii widzenia. Zamaszyste pociągnięcia pędzla i zatrzymanie chwili w szerokich plamach barwnych charakterystycznych dla impresjonizmu zastąpiono drobniutkimi punkcikami czystych kolorów. Nie mieszano ich na palecie ( z wyjątkiem kolorów sąsiednich tj. żółty- pomarańcz- czerwień czy błękit - zieleń) , lecz nakładano bezpośrednio  na płótno najmniejszym z pędzli lub dosłownie główką od zapałki. Obraz dla widza ma sprawiać zagadkę optyczną, miraż  puzzli, drobnych plamek, które zobaczone dopiero w odpowiedniej odległości układają się w kompozycyjną  całość. Najważniejszym przedstawicielem neoimpresjonizmu był malarz Georges Seurat).

Przełomem dla Gauguina był kontakt z malarstwem impresjonistycznym podczas wystawy w 1874 r., a także poznanie Camille Pisarro i Paula Cézanne, którzy odkryli przed Gauguinem tajniki warsztatu i twórczej swobody. Początkujący malarz chętnie i regularnie spotyka się z innymi artystami, a także eksponuje swoje prace na organizowanych przez nich wystawach. Rosnące uznanie krytyków i jednocześnie niekorzystna koniunktura gospodarcza wpływają na nagłą decyzję Gauguina o porzuceniu kariery maklera. Uwolniony i natchniony rozpoczyna z entuzjazmem kolejny etap życia. Pomimo optymistycznych założeń, malarstwo nie przynosi mu korzyści finansowych. Ta sytuacja odbija się niebawem rykoszetem na jego relacjach rodzinnych. Gauguin jednak nie poddaje się, podróżuje i poszukuje własnej drogi wśród meandrów obowiązujących konwencji. Pod koniec lat 80 tych XIX wieku przyłącza się do kolonii malarzy w Bretanii. Poznaje wówczas m in.  Émile Bernarda i Paula Serusiera, z którymi  tworzy niezależne ugrupowanie zw. szkołą z Pont- Aven. Odcięci od “wpływów paryskich” artyści kreują nową rzeczywistość na obrazach, czerpiącą pełnymi garściami ze  sztuki ludowej, archaicznej, pierwotnej. Stosowane przez nich metody plastycznej komunikacji  określa się mianem kluazonizmu i symbolicznego syntetyzmu. Wywarły one ogromny wpływ na  dalszy rozwój kierunków sztuki malarskiej  XX wieku.

(w tym miejscu należy wyjaśnić znaczenie obu terminów :

Kluazonizm - wywodzi się od francuskiego słowa  “émail cloisonné” to technika malowania płaskimi  plamami koloru, wyodrębnionych wokół konturem. Dzięki temu obraz przypomina średniowieczny witraż lub powierzchnię emaliowanego naczynia,zdobionego w podobny, graficzny  sposób.

Natomiast Syntetyzm - to sposób malowania obrazu, w którym nie przestrzega się zasad perspektywy. Artysta odrzuca  studium natury na rzecz uproszczenia przedstawianych form, malowanych płasko jak na ekranie. Przedstawienie przedmiotu  niemal na granicy deformacji wydobywa jego ikonograficzny i ikoniczny sens, ukrytą symbolikę).

Gauguin poświęca się pasji tworzenia bez reszty. Kreuje martwe natury, portrety, pejzaże, symboliczne wizje i niezwykłe autoportrety. W ciągu swojego życia doświadczył jeszcze kilku epizodycznych spotkań z twórczą atmosferą Pont-Avent, które przeplatały się z dalekimi wyprawami ( m in. na Panamę i Martynikę) . Przyciągał do siebie innych twórców, inspirował i poruszał. Najciekawszą, bo legendarną i obfitującą w liczne spekulacje relacją była znajomość z Vincentem van Goghiem. Początkowa serdeczność stopniowo przerodziła się we wzajemną szorstkość i niezrozumienie. Finał relacji przypieczętowała słynna kłótnia, w wyniku której holenderski malarz stracił fragment ucha.

Pęd ku egzotycznym przygodom i pragnienie stworzenia pracowni tropików kieruje Gauguina w 1891 roku w stronę Tahiti, gdzie przebywa do 1893 r.  Tam, na ziemi “ekstazy, spokoju i sztuki”  maluje jedną z najciekawszych serii obrazów. Czystych stylowo, syntetycznych w formie, niepokojących i symbolicznych w wymowie. Przedstawiających egzotyczne, wyrafinowane kompozycje kobiecych aktów przeplatających się z elementami tubylczej mitologii i religii.

Z tego okresu pochodzą arcydzieła takie jak Manao tupaupau (co oznacza w języku polinezyjskim:  Duch zmarłych czuwa),  Nevermore (z angielskiego:  Nigdy więcej) czy omawiany poniżej Aha oe feii? ( przekład z polinezyjskiego:  Cóż to? Jesteś zazdrosna?) z 1892 r.

Uwolniony od więzienia europejskiej cywilizacji i więzów małżeńskich, Gauguin nareszcie realizuje artystyczne i osobiste pragnienia. Szybko znajduje pocieszenie w ramionach młodszej o niemal 30 lat dziewczyny, która staje się jego modelką. Swoje doświadczenia i przeżycia dokumentuje w formie dziennika podróży, zatytułowanego “Noa Noa”. Do Francji wraca w 1893 r. ,z pakietem nadzwyczajnym dzieł, które nie znajdują aprobaty u krytyków istotnych dla środowiska. Zrozumiany jedynie przez nielicznych twórców, odtrącony z uwagi na ekscentryczny ubiór i styl, a także  oszukany przez żonę, która sprzedawała jego obrazy bez jego wiedzy, wraca w 1895 r. po europejskiej tułaczce ponownie do polinezyjskiego raju. Porzuca rodzinę utrzymując kontakt listowny jedynie ze znajomymi m in. kolekcjonerem jego dzieł - Danielem de Monfreidem. Próbuje utrzymać się ze sprzedaży swojej twórczości, dorywczych zajęć. Pod koniec 1901 roku przenosi się na wyspę Hiva - Oa, gdzie pomimo kłopotów finansowych i  zdrowotnych nadal aktywnie maluje oraz buduje tzw. La Maison du Jouir (Dom Rozkoszy). Mieszkał tam z kilkunastoletnią kochanką, która urodziła mu córkę. Nie dane mu było długo rozkoszować się doczesnymi przyjemnościami. Konflikty z lokalnymi władzami, postępująca choroba weneryczna osłabiają artystę. Gauguin umiera na obczyźnie niespodziewanie na atak serca 8 maja 1903 r., w momencie gdy w ojczyźnie zostaje odkryty i uznany jako artysta  podczas wystawy Salonu Jesiennego. Pośmiertna nobilitacja Gauguina przez krytyków sprawiła, iż polinezyjskie dzieła  (m in. Aha oe feii? (w tłumaczeniu: Cóż to? Jesteś zazdrosna?)  wzbudziły zainteresowanie Siergieja Szczukina - rosyjskiego kolekcjonera sztuki i wielbiciela nowoczesnego malarstwa. Dostrzegł  potencjał w surowym, syntetycznym stylu Gauguina, dlatego do 1908 r. stał się posiadaczem jego kilkunastu obrazów.  Obecnie  ekspozycja obrazów Paula Gauguina z kolekcji Szczukina jest jedną z głównych atrakcji moskiewskiego Muzeum Puszkina. Złożona z licznych dzieł galeria francuskiego mistrza  emanuje urokiem malarstwa o niespotykanej ekspresji barwy.

Jakiego artystycznego ukojenia zatem poszukiwał Paul Gauguin na odległych wyspach, w  jakich okolicznościach powstał obraz  “Cóż to? Jesteś zazdrosna?” i co może oznaczać?.

W 1892 r. Artysta pisząc w liście  do przyjaciela  Daniela de Monfreida, wyraża się o kompozycji w następujących słowach: “Namalowałem wspaniałą nagość. Dwie kobiety na plaży. Myślę, że to najlepsze z tego, co dotychczas zrobiłem”. Następnie, po przesłaniu obrazu do Francji, w liście do żony formułuje prośbę, by nie sprzedawała go poniżej 800 franków. To potwierdza fakt, iż malarz był pewien wyjątkowości swych dokonań na obczyźnie.

  Prostokątny, namalowany w technice olejnej obraz o wysokości 68 cm i szerokości 98 cm,  kryje prostą opowieść o kobiecej złości i zazdrości.  Dokładnie zrelacjonował ją Gauguin  w książce pt. “Noa Noa”. Na kartach osobistego dziennika podróży m in. opisał spotkanie dwóch polinezyjskich kobiet na plaży, tuż przy brzegu akwenu. Zatrzymane w leniwych, zmysłowych pozach odpoczynku toczyły rozmowę o  podbojach miłosnych ostatniej nocy,  erotycznych planach na przyszłość. Jedna z nich mogła pochwalić się znacznie lepszym wynikiem jako uwodzicielka płci przeciwnej, co wzbudziło złość u drugiej. Zwyciężczyni  zatem zadaje  pokonanej pytanie  “Cóż to ? Jesteś zazdrosna?”.

Kim zatem są kobiety i co wyrażają.  Nagie, odwrócone względem siebie postacie wyrażają niedopowiedziane napięcie i egzotyczny erotyzm epatujący z gładkich, śniadych, mocnych i sprężystych ciał odpoczywających nad brzegiem tropikalnych wód. W centralnej części obrazu, na pierwszym planie ukazana jest kobieta, która siedzi z lekko skrzyżowanymi nogami, podpierając się ręką z lewej. Jej sylwetkę od lewej spowija ostry, brunatny cień. Kontrastuje z wiankiem białych kwiatów okalających jej głowę i  z czerwoną chustą,  wysuniętą ozdobnie spod uda dziewczyny z lewej. Postać swoją twarz profilem odwraca w stronę drugiej, młodej kobiety, spoczywającej na plecach tuż za nią z prawej. Trwając zasłuchana w jej opowieść umyka jednak wzrokiem. Druga kobieta, którą uwidoczniono na obrazie tylko fragmentarycznie, leży swobodnie zwrócona po lekkim skosie w głąb na lewo. Jej twarz, wyeksponowana w pełni  prawa pierś oraz ramię, oświetla mocne słońce, zaś biodra okrywa spódniczka w kolorze gorącej czerwieni.

Niemal czarne włosy i obwiedzione brązowym konturem kobiece sylwetki malowane płaskimi plamami, odcinają się od różowej plaży. Scenerię ożywiają dodatkowo barwne, brązowe, szare, pomarańczowe, różowe i czarne  plamy odbić, rozlewające się na wodzie po lewej stronie, w górnej części obrazu. Naśladują one lustrzane odbicie tropikalnej zieleni, której element w postaci korony drzewa zwieszającej się z pnia od prawej, artysta wprowadził w górnej części kompozycji. Namalował ją jako kępy liści utworzone z gęstych plam ciemnej i rozżółconej zieleni. Ciemna szarość oddaje chropawość kory. Cała kompozycja została wykreowana przez Gauguina za pomocą obszernych, niemal płaskich  plam farby, wyodrębnionych jedynie niewielkim konturem. Dzięki temu scena zatraca częściowo  cechy wielowymiarowości. Ciała kobiece zlewają się niemal w jedną strukturę, a odległości między nimi różnicuje temperatura kolorów, która tworzy złudzenie przestrzenne. Zacieniona i przez to odrobinę chłodniejsza postać na pierwszym planie przesuwa uwagę w kierunku drugiej, leżącej postaci spowitej gorącymi promieniami słońca, które przenikają  jej twarz i ciało nadając im ciepły, niemal pikantny odcień pomarańczy.

Gorąca i duszna kolorystyka obrazu doskonale oddaje klimat polinezyjskiej krainy  i atmosfery Tahiti adaptowanej na twórczy język Gauguina. Dialekt operujący plamą, konturem dążącym do dekoracyjnej formuły, jednocześnie prosty, symboliczny i uniwersalny. Nie dążący do wiernego odwzorowania rzeczywistości, lecz zatrzymania najistotniejszych cech kolorystycznych przedmiotów i postaci.  Obraz przenosi odbiorcę w klimat upalny, duszny, leniwy, pełen napięcia w relacji między  kobietami o egzotycznej urodzie.  Kolorystyka ciepła, momentami niemal agresywna w akcentach czerwieni spódniczki pareo, oddaje pikantny charakter dyskusji.

 Jedną barwną narracją  twórca znakomicie zilustrował atmosferę pacyficznego raju, krainy wolnej miłości, gdzie obowiązują nieskrępowane niczym zasady w relacjach damsko- męskich.

Równocześnie artysta mógł wykreować całą historię o spotkaniu nad rzeką na potrzeby autopromocji, aby zyskać na wiarygodności i wzbudzić większe zainteresowanie wśród krytyków sztuki jako innowacyjny twórca.  Ciekawostką jest to, iż pierwowzorem kompozycji figuralnej “Cóż to ? Jesteś zazdrosna?”,  nie jest anegdota opisana przez Gauguina, lecz fotografia rzeźby lub jej wcześniejszy szkic. Artysta przywiózł ze sobą z Europy pokaźną kolekcję zdjęć i studiów przedstawiających zabytkową architekturę. Kobieta na pierwszym planie do złudzenia przypomina pozę postaci z centralnej części fryzu Teatru Dionizosa w Atenach. Starożytna jest także forma jej dekoracji włosów. Misterny wieniec z kwiatów wszak kojarzy się z wieńcem laurowym.Jednym słowem malarz w tym obrazie wykonał potężny ukłon w stronę klasycznej konwencji  w sztukach przedstawieniowych, typowych dla tradycji europejskiej. Umiejętnie połączył je z egzotyczną estetyką scenerii tworząc niesamowicie kuszącą i wartościową dla odbiorcy obrazu artystyczną hybrydę.

Intensywność i ekspresja żywotnej barwy, to charakterystyczne elementy dzieł stworzonych przez Gauguina w tamtym, najpłodniejszym, “taitańskim” okresie życia. Stosowanie przez niego wielowątkowej, a mimo to prostej i czytelnej kompozycji z elementami  graficznego konturu, zagwarantowało mu status  wirtuoza plamy barwnej. Jego  późniejsze dzieła np.  opus mundi “ Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy? z 1898 r. wyraża najdobitniej cechy uprawianego przez niego nurtu symbolizmu syntetycznego, kultu kolorowej plamy w konturze  połączonego z uwielbieniem  wierzeń, symboli, archetypów. Z malarskiej lekcji, napisanej na płótnie przez Gauguina skorzystali w XX wieku  mistrzowie  artystycznego kolorytu m. in. Henri Matisse i Pablo Picasso.  W ich twórczości odnajdujemy echo reperkusji Paula Gauguina, który tak potrafił plamą i kolorem zbudować przestrzeń, oszukać widza i poruszyć do głębi mamiąc oko i serce.

Justyna Lubas – Wałęcka

Bibliografia

Wiesław Juszczak, Postimpresjoniści, Warszawa 1972 r.

Zdzisław Kępiński, Impresjonizm, Warszawa 1982 r.

Ingo F. Walther, Paul Gauguin 1848 – 1903, Köln: Taschen Gmbh, 2001 r.

Victoria Charles, Paul Gauguin, wyd. Parkstone International 2011 r.

Gauguin. Kolekcja Wielcy Malarze. tom 10, wyd. Edipresse Polska, 2016 r.

Gabriele Crepaldi, Hanna Cieśla: Gauguin. Warszawa: HPS, 2006