Franciszek Mączyński urodził się w 1874 r. w Wadowicach, zmarł w Krakowie w roku 1947. Był polskim architektem i konserwatorem zabytków. Swoje studia rozpoczął w 1892 r. w Państwowej Szkole Przemysłowej w Krakowie, rozwijając umiejętności pod kierunkiem Sławomira Odrzywolskiego, a po szkole kontynuował pracę w jego biurze projektowym. Od 1897 r. współpracował z Tadeuszem Stryjeńskim. Wygrywając konkurs na projekt siedziby Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, inspirowany wiedeńskim pawilonem „Secesji”, a zrealizowanym w 1901 r. uzyskał rozgłos i sławę. Przed realizacją swojego projektu na krótko wyjechał na studia do Paryża, a po powrocie W latach 1902-03 r. pod kierunkiem Konstantego Laszczki na krótko podjął naukę rzeźby w Akademii Sztuk Pięknych. Powracając do współpracy ze Stryjeńskim w 1919 r. razem z Karolem Kornem i Józefem Taubem założyli wspólne przedsiębiorstwo projektowo-budowlane Spójnia, które przejął w 1933 r. i prowadził jako firmę "Spójnia budowlana Mączyński i Ska" do wybuchu II wojny

światowej. W swojej twórczości w początkowym okresie odważnie podejmował motywy secesyjne nie stroniąc od najnowszych osiągnięć konstrukcyjno-materiałowych. W późniejszej twórczości odwoływał się do monumentalnych form surowego modernizmu z nawiązaniami do architektury klasycznej.

Wśród jego projektów znajdują się krakowskie budynki użyteczności publicznej. Wspólnie z Tadeuszem Stryjeńskim projektował gmach Teatru Starego (1903-1906). W tym samym zespole opracował projekt monumentalnego Pałacu Prasy (1920-1921). Był też współautorem projektu Seminarium Śląskiego. Na liście realizacji są także obiekty przemysłowe tj. wieża wodna na stacji kolejowej (1925-30) oraz chłodnia, piece generatorowe i kominy fabryczne wybudowane dla Fabryki Związków Azotowych w Mościcach (1925-30), obiekty sportowe np. nieistniejący już stadion Klubu Sportowego „Cracovia”. Mączyński był również projektantem budynków mieszkalnych. Istotne miejsce na liście jego realizacji zajmowały obiekty sakralne wznoszone w Krakowie i poza nim. Wśród nich wyjątkowe miejsce zajmuje krakowski kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa wraz z klasztorem jezuitów. Jest to jeden z najważniejszych przykładów polskiej architektury sakralnej z pocz. XX w.

Tereny na których znajduje się budowla zostały nabyte przez Towarzystwo Jezusowe w roku 1868. W rok później zaczęła powstawać niewielka kaplica, która przez cztery dekady pełniła funkcje liturgiczne. Około 1900 r. obiekt ten okazał się już niewystarczający i w związku z tym zapadła decyzja o budowie nowej, większej świątyni. Jej powstanie było poprzedzone konkursem zorganizowanym w 1905 r. Zaproszono do niego jedynie czterech architektów - Teodora Talowskiego, Józefa Pokutyńskiego, Antoniego Wiwulskiego i związanego z Wiedniem Juliusza Meyredera. Zaprezentowane propozycje nie usatysfakcjonowały inwestorów. Ostatecznie krakowscy jezuici zwrócili się do Franciszka Mączyńskiego, co zawdzięczał znakomitej opinii w Krakowie, jak i protekcji karmelitanek z ulicy Łobzowskiej, których kościół i klasztor współprojektował. W latach 1907-1909 zaproponował trzy wersje projektowe dla świątyni jezuitów. Ostatecznie wybrano projekt, w którym smukła bryła kościoła nawiązywała do krakowskiej architektury gotyckiej, jednak z wykorzystaniem miękkich linii  o wpływach secesyjnych, przełamanych rozwiązaniami modernistycznymi. Kamień węgielny poświęcono w 1909 r., główne prace budowlane trwały do 1912. Ze względu na wybuch wojny wyposażanie kościoła było utrudnione i przedłużało się, ostatecznie świątynię konsekrowano w 1921 r.

Bryła trójnawowego kościoła jak i jego kolorystyka wynikająca z zastosowania czerwonej cegły i szarobiałego kamienia, nawiązuje do gotyckiej architektury Krakowa. Świątynia jest wzniesiona bokiem wzdłuż ulicy co umożliwia oglądanie jej na całej długości. Stanowiąca dominantę budynku, ogromna wieża licząca prawie siedemdziesiąt metrów wysokości usytuowana jest przy wyniosłej fasadzie na przedłużeniu południowej nawy bocznej. W niej mieści się portal z wejściem głównym prowadzącym do kruchty, projektu Xawerego Dunikowskiego. Portal z umieszczonych jedna nad drugą dwóch ostrołukowych arkad. W górnej  postać Jezusa Chrystusa z rospostartymi ramionami. Po bokach arkady proste figury adorujących wiernych. W ceglanej fasadzie na osi nawy głównej ulokowano kolejny portal z wejściem do kościelnej kruchty. Nad nim fasada została przepruta dużą rozetą. Pomiędzy połaciami wysokiego, dwuspadowego dachu trójkątne pole tworzy zwieńczenie fasady - tympanon. W nim cztery rzędy półkoliście zamkniętych okien, ułożonych piramidalnie od czterech na dole, przez trzy, następnie dwa i jedno u szczytu. Trójnawowy kościół ma tradycyjny układ bazylikowy, podobnie jak monumentalne, średniowieczne kościoły miasta. Jego najwyższa nawa główna jest wyraźnie wydobyta w bryle budynku. Jednolita linia dwuspadowego dachu ciągnie się nieprzerwanie nad nawą i zamykającym ją od wschodu prezbiterium. Wzdłuż nawy środkowej biegną znacznie niższe nawy boczne kryte dachami jednospadowymi - pulpitowymi. Wzdłuż nich półkoliste absydy mieszczące ołtarze boczne, ujęte po bokach prostokątnymi wnękami na konfesjonały. Kamienne romańskie apsydy, wyglądają jak części starszego kościoła wchłoniętego przez nowszą budowlę, lub samodzielnych kaplic z renesansowo-barokowymi hełmami. Wpisany w bryłę kościoła transept, czyli nawa poprzeczna oddziela nawę główną od prezbiterium, które zostało zamknięte półkoliście. Na końcach ramion transeptu czworoboczne dobudówki kaplicy i wieżyczki zwieńczonej hełmem z latarenką. Wieża dostawiona z boku fasady podobnie kryta hełmem z latarnią zakończoną krzyżem. Najwyższa kondygnacja wieży dwunastoboczna, niżej ośmioboczna, w dolnej części kwadratowa. Detale wykorzystane w elewacjach kościoła wykonane zostały z szarobiałego kamienia. Ich umiejscowienie jest typowe dla budowli historycznych (obramienia okien, narożniki ścian,nisza w portalu z wejściem głównym) ale ich formy mają charakter modernistyczny. Zaskakiwać mogą na przykład okrągłe okna umieszczone nad dachami pulpitowymi w bocznych ścianach nawy głównej, które w tradycyjny sposób wypełniają kamienne laskowania ażurowych maswerków, nawiązujące do gotyku. W nich wielobarwne kostki mozaiki tworzą herby polskich miast. Prezbiterium doświetlają okna zwieńczone półkoliście. Zastosowane przez Mączyńskiego rozwiązania jednoznacznie nawiązywały do wielowiekowej tradycji krakowskiej architektury, umiejętnie wpisując nowoczesną świątynię o modernistycznej formie rzeźb w historyczną tkankę miasta poprzez wykorzystaną do budowy czerwoną cegłę i białawy kamień.

W sposobie aranżacji wnętrza przewagę mają formy nawiązujące do romanizmu. Wykorzystane tam formy architektoniczne barwność i charakter dekoracji budziły skojarzenia z formami historycznymi. Nawa główna otwarta jest do naw bocznych półkolistymi arkadami, podtrzymywanymi przez granitowe, czworoboczne, masywne filary i żółtawobiałe, marmurowe kolumny na rzucie koła, w stylu charakterystycznym dla kościołów romańskich. Krzyżowe sklepienia naw wykonano z żelbetu, co było jednym z pierwszych tego typu rozwiązań w Krakowie. Powierzchnie sklepień pokrywają barwne polichromie wykonane w latach 1914-1918 pod kierunkiem Jana Bukowskiego. Mozaiki na posadzkach prezbiterium, nawiązujące do rzymskiego romanizmu, zaprojektował w 1913 Piotr Stachiewicz. Dopiero w 1922 r. Leonard Strojnowski wykonał dekoracje mozaikowe nawy głównej. Franciszek Mączyński był autorem projektu ołtarza głównego i ławek kościelnych, zaś dziełem Karola Hukana są rzeźby w ołtarzach bocznych. Pomnik projektanta kościoła Franciszka Mączyńskiego autorstwa Xawerego Dunikowskiego usytuowano na placu po wschodniej stronie budowli.

Projekt Franciszka Mączyńskiego jeszcze przed rozpoczęciem budowy wzbudzał zainteresowanie i uznanie. Mogą o tym świadczyć słowa niekwestionowanego wówczas autorytetu w dziedzinie architektury sakralnej Józefa P. Dziekońskiego, który pisał o koncepcji kościoła, że: „wydaje się w pierwszym momencie patrzenia czymś zupełnie nowym i niespodziewanym (...) zaletą i świeżością są nie kształty same, gdyż te są stare jak świat, ale zgrupowanie tych kształtów, które właśnie sprawia wrażenie artystyczne pełne wdzięku i zarazem jest źródłem poważnej zadumy”. Umiejętne zestawienie elementów historycznych z nowymi rozwiązaniami secesyjnymi i modernistycznymi uczyniło krakowski kościół jednym z najważniejszych przykładów polskiej architektury sakralnej początku XX wieku.

Piotr Gryglewski

Bibliografia

K. Stefański, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2002.

K. Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, Warszawa 2005.