Czerwiec 1812 roku. Przez rzekę Niemien, niedaleko Kowna (dzisiejsza Litwa) w stronę Rosji przeprawia się ogromna armia pod wodzą Cesarza Francuzów – Napoleona Bonaparte. W tamtym czasie zebranie 600 tysięcy żołnierzy było czymś niezwykłym. I takim pozostało w pamięci i wyobraźni 14-letniego chłopca. Tym dzieckiem był przyszły wieszcz Adam Mickiewicz. Opis tego wydarzenia można znaleźć w dziele ,,Pan Tadeusz’’: ,,Napoleon już zbiera armię ogromną/Jakiej człowiek nie widział i dzieje nie pomną;/Obok Francuzów ciągnie polskie wojsko całe/ Nasz Józef, nasz Dąbrowski, nasze orły białe!/ Przejdą Niemen i bracie! Ojczyzna wskrzeszona’’. Czas, w którym dorastał młody Mickiewicz był czasem zaboru rosyjskiego. Marzeniem Polaków było odzyskanie wolności i powrót do granic I Rzeczpospolitej Polskiej.

26 listopada 1855 roku w Konstantynopolu umiera Adam Mickiewicz. Jego pobyt w Turcji był motywowany chęcią utworzenia polskich oddziałów, które uczestniczyłyby w wojnie krymskiej przeciw Rosji. Wszelka pomoc ze strony innych państw dawała szansę na odzyskanie upragnionej niepodległości. Autor ,,Pana Tadeusza’’ już wcześniej zauważył, że tylko wojna pomiędzy zaborcami może przynieść korzyści Polakom.

Ludność polska na wieść o śmierci utalentowanego poety i twórcy zapragnęła sprowadzenie ciała wieszcza do stolicy królów polskich – Krakowa. Włodzimierz Stanisław Wilczyński , jako jeden z pierwszych apelował o sprowadzenie prochów poety do Krakowa i stworzenie pomnika upamiętniającego jego życie i twórczość. Niestety, chęć stworzenia monumentu przeszedł bez echa. Wkradł się lęk i niepewność o to, jak na inicjatywę postawienia pomnika zareaguje zaborca austriacki. 

Sprawę przejęli studenci krakowscy. Na organizowanych przez siebie tajnych kompletach rozpowszechniali chęć stworzenia pomnika dla Adam Mickiewicza. Widząc gorący zapał i inicjatywę żaków, władze miasta wspierały tą szlachetną ideę, jednak po jakimś czasie wycofały swoje wsparcie. Brakowało odpowiednich funduszy na stworzenie dzieła. Kolejnych kilka lat Kraków musiał czekać na stworzenie pomnika Adam Mickiewicza.

Nadzieję na stworzenie monumentu przyniósł Józef Kraszewski. W 1872 roku podczas trwania swoje jubileuszu, pisarz dał świadectwo ogromnego wsparcia dla tej sprawy. Zaapelował o chęć uczenia pamięci wieszcza, który swoim słowem dawał otuchę i nadzieję Polakom. Taka postawa Kraszewskiego szybko zaraziła mieszkańców Krakowa. Zorganizowano publiczne zbiórki oraz jury, które z zebranych funduszy miało stworzyć pomnik. Prezydent miasta, Mikołaj Zyblikiewicz, w 1881 roku ogłasza konkurs na stworzenie pomnika twórcy ,,Dziadów’’ i ,,Pana Tadeusza’’.

Do komitetu wpłynęło ponad 20 projektów. Członkami jury byli Henryk Rodakowski, Juliusz Kossak, Wojciech Gerson i Władysław Łuszczkiewicz. Oczekiwania względem wyglądu i charakteru pomnika były wielkie, nie tylko ze strony przewodniczących komitetu, ale i mieszkańców. Zwycięzcą projektu został nieznany dotąd nikomu, rzeźbiarz Tomasz Dykasa. Werdykt nie spotkał się z aprobatą ze strony mieszkańców, którzy stwierdzili, że komisja odznacza się słabym gustem. Konkurs nie został rozstrzygnięty.

Trzeci konkurs w 1886 roku przyniósł znacznie pozytywniejsze rezultaty. Wyłoniono projekt autorstwa Cypriana Godebskiego z sylwetką Adama Mickiewicza, któremu kobieca postać Sława wręcza wawrzyn. W ikonografii zachodniej wawrzyn symbolizuje sławę i zwycięstwo. Niesety, sam projekt pomnika okazał się zbyt kosztowny i odrzucono projekt. Wybrano wizję Teodora Rygiera, który w konkursie zajął drugie miejsce. Ten rzeźbiarz jest autorem pomnika do dziś zdobiącego Rynek Główny w Krakowie.

Artysta urodził się w 1841 roku w Warszawie. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1856-1861. Kolejne lata kształceń spędził w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium i w Dreźnie. W Paryżu rzeźbiarz pilnie studiował prace autorstwa Jean Baptiste Carpeaux. Po ukończeniu kształceń Teodor Rygier powraca do Warszawy. W tym czasie bierze czynny udział w wystawach w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie i w Krakowie. W 1888 rzeźbiarz decyduje się na wyjazd do Rzymu, by tam, aż do śmierci mów tworzyć rzeźby. Nowe miejsce sprawia, że staje się członkiem Akademii we Florencji i Bolonii. Teodor Rygier umiera w 1913 roku w Wiecznym Mieście.

Choć jego twórczość jest zaliczana do nurtu akademickiego, to jego rzeźby odznaczają się prostotą formy. Postacie uwiecznione w jego rzeźbach wyróżniają się realizmem, czyli wiernym przedstawieniem ciała ludzkiego. Również ubrania postaci wiernie odzwierciedlają strój epoki, w której żył artysta. Bardzo ważnym elementem było tworzenie elementów związanych z historią i symbolami, które świadczyły o czasach minionych. Najbardziej znane prace to Popiersie Kossaka z 1884 roku, Kopernik (1887 r.) przedstawiony jako umierający starzec oraz Bachantka (1882 r.)

W 1888 roku artysta zawarł umowę z władzami miasta. Plan realizacji pomnika przewidywał cztery lata. Jednak atmosfera spokojnej pracy nie udzieliła się Rygierowi. Członkowie komisji nieustannie wnosili poprawki, pilnując by pomnik zachował odpowiedni do postaci Adama Mickiewicza, charakter. Z tego powodu artysta przeniósł się do Rzymu. Latem 1894 roku zmontowano pomnik. Odsłonięto go na prośbę komisji. I w tym momencie zamiast podziwu i aplauzu, pojawił się śmiech. Członkowie widząc postać Adam Mickiewicza zaczęli się śmiać. Rzeźba wieszcza ze sterczącymi liśćmi wieńca laurowego budziła skojarzenia…z Indianami.

Na własny koszt Teodor Rygier poprawił rzeźbę. Jednak odsłonięcie pomnika nastąpiło cztery lata później. Był to 26 czerwca 1898 roku.

Centralną część pomnika stanowi postać Adama Mickiewicza, którą wywyższa od innych postaci pomnika, cokół. Sam wieszcz ubrany jest w szaty i trzyma w swej dłoni książkę. Jego sylwetka jest wyprostowana, a twarz wyraża majestat i szlachetność. U podnóża cokołu, na którym stoi rzeźba Adama Mickiewicza znajdują się cztery postacie siedzące na stopniach schodów. Każda z nich zwrócona jest w cztery strony świata. Postać kobieca (Ojczyzna) wskazuje przechodniom na postać wieszcza. Kobieta z lutnią i dziewczynką to alegoria Poezji. Naukę przedstawia postać starca uczącego chłopca. Postać rycerza to Męstwo. Frontowa tablica dzieła to dedykacja: ,,Adamowi Mickiewiczowi Naród’’. 

Ocena i interpretacja dzieła wśród krytyków przybierała różne formy. Większość osób osobiście znała Adama Mickiewicza. Wiedziały jak się ubierał, jaki miał wygląd. Dzieło Teodora Rygiera bardzo odstępuje od wiernego przedstawienia sylwetki i wyglądu wieszcza. Pod wpływem rzymskich rzeźb artysta starał się przedstawić monumentalny i poważny wygląd postaci. Pod tym względem, rzeźba nie jest wiernym odtworzeniem lat 80 XIX wieku.

Pomnik Adama Mickiewicza, jak i inne dzieła rzeźbiarza, nie mają sprawiać, by widz patrzył na wierne odtworzenie fizjonomii poety. Za pomocą czterech postaci znajdujących się w dolnej części pomnika, artysta chciał przedstawić to, jakim symbolem dla Polaków był autor ,,Pana Tadeusza’’. Charakterystycznym zabiegiem dla czasów, w których żył Rygier było przedstawienie w rzeźbie dużej ilości figur. Odznaczają się one prostotą. Gesty postaci są powściągliwe. Nie wyrażają dynamizmu. Rzeźba Adam Mickiewicza jest stateczna. Nie wyraża ruchu, a jedynie momentalność i powagę. Jego sylwetka jest wyprostowana, a twarz z wysoko podniesionym czołem spogląda poza horyzont. Takimi cechami odznaczał się nurt akademizmu w rzeźbie.

Kontrowersje wokół omawianego dzieła wynikały z braku akceptacji ze strony krytyków i widzów. Dzieło nie sprostało wysokim wymaganiom widzów. Kult, jakim darzono twórczość i postać Mickiewicza sprawiły, że dzieło nie spotkało się z akceptacją. Jest to solidnie wykonane dzieło, które wpisuje się w nurt akademicki w rzeźbie.

Historia powstania pomnika Adam Mickiewicza w Krakowie pokazuje, jak wielkie oczekiwania mogą nie iść w parze z tendencjami artystycznymi. Mieszkańcy, tak byli zmęczeni i przytłoczeni konkursami, że byli gotowi jak najszybciej i mniejszym kosztem wybudować pomnik. Bez względu na to, czy pomnik zostałby stworzony przez Teodora Rygiera, czy przez innego rzeźbiarza, żaden nie sprostałby wielkim oczekiwaniom krytyków i widzów.

Mateusz Dobrowolski

Bibliografia

Adamczewski Jan, Kraków od A do Z, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1992.

Leśnicki Zbigniew, Kraków – historie, anegdoty i plotki, Wydawnictwo WAM, Kraków, 2015.

Okoń Waldemar, O krakowskim pomniku Adama Mickiewicza raz jeszcze, Wrocław.

Piekarczyk Jerzy, Zemsta Stańczyka, czyli krakowskie spory, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków, 1990.