Realizm jako kierunek artystyczny często charakteryzowała refleksja nad bieżącymi kwestiami politycznymi, społecznymi czy ekonomicznymi. Mając na względzie historię Polski, dziewiętnaste stulecie sprzyjało temu w sposób szczególny. Rzeczywistość porozbiorowa, funkcjonowanie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów w obrębie trzech różnych państw, różnorodne podejście zaborców do sprawy polskiej, zrywy narodowe, popowstaniowe represje, dynamiczne przemiany gospodarcze, błyskawiczny rozwój przemysłu, techniki, wieloaspektowe zmiany społeczne – wszystkie te kwestie stanowiły doskonałe tematy dla artystów chcących swym malarstwem wpływać nie tylko na świat sztuki, ale i otaczającą ich rzeczywistość.

Do twórców, którzy wykazywali takie ambicje, zaliczyć można Józefa Szermentowskiego. Urodzony w 1833 roku w Bodzentynie koło Kielc, zmarły w Paryżu, w roku 1876, był malarzem i rysownikiem. Jego droga życiowa i artystyczna jawi się nad wyraz ciekawie. Młody Szermentowski miał szczęście trafić na swej życiowej drodze na Tomasza Zielińskiego, kieleckiego kolekcjonera oraz mecenasa, który przez wiele lat zapewniał mu finansowanie, jak też wspierał na różne inne sposoby jego edukację artystyczną. To dzięki niemu Szermentowski mógł pobierać lekcje rysunku u Franciszka Kostrzewskiego, ukończyć gimnazjum w Kielcach, w końcu zaś udać się do Warszawy, gdzie podjął naukę w Szkole Sztuk Pięknych u Marcina Zaleskiego i Chrystiana Breslauera. W Warszawie udało mu się nawiązać korzystne środowiskowo znajomości. Szermentowski poznał Juliusza Kossaka, a także Wojciecha Gersona, stając się z czasem jednym z ważniejszych przedstawicieli lokalnego środowiska artystycznego, które określa się czasem mianem „pierwszej cyganerii warszawskiej”.

W 1860 roku Szermentowski uzyskał stypendium rządowe, dzięki któremu przeniósł się do Francji, nawiązując kontakty ze środowiskiem tzw. barbizończyków, a więc grupą malarzy działających w Barbizon w pobliżu Fontainebleau, do której należeli między innymi Théodore Rousseau czy Jean-François Millet. Nie zerwał jednak kontaktów z Polską. Wręcz przeciwnie. Szermentowskiego cechowało silne poczucie patriotyzmu. Zarówno w początkach swojej kariery artystycznej, jak i później, poczuwał się do działań na rzecz znajdującego się pod zaborami ojczystego kraju, który, po wyjeździe do Francji, odwiedzał. Osobiste odczucia względem rodzinnych ziem przekazywał poprzez sztukę, w szczególności dobór tematów. Przywiązany do idei odnowy malarstwa polskiego wprowadzał w jego obręb rodzime motywy pejzażowe, jak też podejmował tematy odnoszące się do bieżących kwestii społecznych. Jego patriotyczne zaangażowanie nie przyniosło mu jednak profitów zawodowych ani szczególnego uznania. Chcąc powrócić do Polski na stałe starał się, bezskutecznie, o pracę w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Nie miał też szczęścia do krytyków, a także nie radził sobie dobrze na rynku sztuki. Ostatecznie zdecydował się pozostać we Francji, gdzie, w ostatnich latach jego życia, trapiły go choroby oraz bieda.

Najbardziej chyba znanym dziełem Szermentowskiego jest, znajdujący się w Muzeum Narodowym w Warszawie, Pogrzeb chłopski, namalowany w Paryżu, w 1862 roku, jeden z najbardziej przejmujących obrazów ukazujących realia polskiej wsi połowy XIX stulecia. Na pierwszym planie artysta przedstawił wóz zaprzężony w parę wołów, na którym znajduje się prosta, jasna trumna z surowych desek, z namalowanym czarnym krzyżem na wieku oraz napisem IHS na jej krótszym boku. Na wóz, stojący wzdłuż zniszczonego, w niektórych miejscach walącego się muru otaczającego wiejski kościółek, spoglądają stojący w bramie ojciec z dzieckiem, którym towarzyszy siedzący przy nich pies. Trumna zajmuje centralną część kompozycji, lekko na lewo, w głębi, znajdują się wspomniani ojciec z synem i pies, który przysiadł przed ociosanym blokiem kamienia w kształcie leżącego czworokątnego graniastosłupa. Ojciec z synem stoją przed niszczejącą bramą kościoła, z walącymi się, drewnianymi wrotami i spadzistym dachem z niekompletnymi gontami. Pobielony mur, którego górna część jest silnie zniszczona na całej długości, ciągnie się od lewej krawędzi obrazu przez więcej niż 2/3 całej kompozycji. Na prawo od niego artysta ukazał drogę prowadzącą do przedstawionej w oddali wsi oraz mężczyznę z brodą, w prawej ręce dzierżącego kij, w lewej pęk kluczy, idącego w stronę wozu z trumną. Za murem kościoła, za soczyście zielonymi drzewami, wyłania się gotycka w charakterze, prosta, wiejska świątynia, dokładnie zaś jej zachodni szczyt z niewielkim, asymetrycznie umiejscowionym otworem okiennym o półkolistym zamknięciu oraz fragment zadaszenia z prostą sygnaturką. W głębi, na lewo od kościoła, widoczna jest, na tle drzew, dzwonnica zbliżona w formie do bramy, przed którą stoi ojciec z dzieckiem. Bez mała połowę kompozycji zajmuje efektownie ukazane jasnobłękitne niebo spowite niknącymi za horyzontem jasnymi, wpadającymi gdzieniegdzie w szarość, chmurami.

Pogrzeb chłopski interpretować można na dwa sposoby. Niewątpliwie Szermentowski stworzył dzieło w przejmujący sposób oddające samotność i beznadzieję towarzyszącą stracie członka rodziny. Jako takie jest ono niejako ponadczasowe, filozoficzne, egzystencjalne w charakterze, dotyczące każdego człowieka, z natury przecież zmagającego się ze śmiercią najbliższych i perspektywą śmierci własnej. Zarazem jednak stworzył przenikliwy obraz nędzy polskiej dziewiętnastowiecznej wsi. Rozpadający się kościół i otaczający go mur, skromnie ubrane postaci, prosta trumna i wóz, skontrastowane z pięknem przyrody oraz panoramicznie ujętym, efektownym w charakterze widokiem nieba tylko wzmacniają wrażenie chęci podkreślenia przez artystę tego, jak ciężkie warunki życia panowały w Polsce czasów rozbiorów i jak marne perspektywy na przyszłość mieli przedstawiciele warstwy chłopskiej. Przez niemal całe stulecie kwestia chłopska, problemy aspiracji tej warstwy społecznej, budzenia się jej samoświadomości politycznej oraz chęć wprzęgnięcia chłopstwa w walkę o odzyskanie niepodległości stanowiły jedno z kluczowych zagadnień debaty publicznej. Możemy przyjąć, że Pogrzeb chłopski stanowi jeden z jej przejawów.

Kamil Kopania

Bibliografia

A. Myślińska, Józef Szermentowski – Franciszek Kostrzewski: uczeń i pierwszy mistrz, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Kielcach, 7 grudnia 2017 – 8 kwietnia 2018, Kielce 2017