Gladiator. Niewolnik, którego życie było własnością panów.

Nie ulega wątpliwości, że niewolnictwo jest jednym z najgorszych zjawisk społecznych w historii ludzkości. Odbiera człowiekowi wolność. Sprawia, że staje się on przedmiotem, który nie może posiadać tożsamości, pamięci czy godności. A jednak temat starożytnego wojownika jest częstym motywem występującym w szeroko rozumianej kulturze. Henryk Sienkiewicz w swojej epopei chrześcijańskiej Quo Vadis stworzył postać Ursusa, który na arenie walczy z potężnym turem. Dzięki swej sile zyskuje łaskę u Nerona, a jednocześnie wolność dla siebie i Ligii. Czemu  twórcy  wykorzystują motyw niewolnika w swych dziełach? Skąd ta fascynacja tą tragiczną postacią?

Jednym z dzieł artystycznych mogących odpowiedzieć na to pytanie jest rzeźba Gladiatora autorstwa Piusa Welońskiego.

Twórca omawianej rzeźby był polskim artystą sięgającym w swej twórczości po styl akademizmu. Kierunek ten miał swój początek w XVII wieku i trwał nieprzerwanie aż do końca XIX wieku. Ruiny świątyń, akweduktów, pomników starożytnego Rzymu dawały twórcom nieskończone pokłady inspiracji. Kultura i historia Wiecznego Miasta będą głównym motywem artystycznym występującym w dziełach rzeźbiarskich
i malarskich. W oczach profesorów  artystą zostawał ten, który za pomocą ściśle określonych reguł malarskich, realistycznych przedstawień anatomii ludzkiej, wierne oddanie architektury i stosowanie stonowanych kolorów, potrafił przedstawić świat antyczny.

Twórczość Piusa Welońskiego  była  związana z akademizmem. Od 1868 do 1871 roku naukę sztuki rzeźbiarskiej pobierał w warszawskiej Szkole Rysunkowej
u Konstantego Hegla i Rafała Hadziewicza, potem w pracowniach Andrzeja Pruszyńskiego i Faustyna Cenglera, by w 1872 roku móc trafić do Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Petersburgu. Liczne podróże po Niemczech, Włoszech
i Francji otworzyły Welońskiemu oczy i sprawiły, że młody artysta zaczął w rzeźbie akcentować swoje pomysły. Studia artystyczne pozwoliły mu na przedstawianie ciała ludzkiego z realistycznym ukazaniem wszystkich mięśni i kości. Pośród takich rzeźb znaleźli się bohaterowie mitologii, jak i postacie historyczne.

Jednym z głównych prac rzeźbiarskich  tego typu jest Wenus i Amor na Olimpie . Rzeźba, w której trzeba, a nawet należy dopatrywać się motywów antycznych. Starania Piusa Welońskiego zostały nagrodzone złotym medalem w 1877 roku oraz przyznaniem artyście Prix de Rome. Z innych przykładów wykorzystania motywów mitologicznych  to Niewolnik tańczący z 1886 i Prometeusz z 1896 roku.  Przebywając w Rzymie artysta zyskał uznanie widzów rzeźbami przedstawiającymi postacie o typowo słowiańskiej urodzie, a które również były umięśnione i wyrażały delikatność ruchów. Są to Ligiaz 1893 oraz Bojan powstały w 1882 roku. Celowo wspomniane zostały dwa ostatnie dzieła, ponieważ stanowią klucz do interpretacji najbardziej znanego w twórczości Piusa Welońskiego - Gladiatora.

Rzeźba powstała w latach 1880-1882. Jej odlew w brązie znajduje się w Parku Ujazdowskim w Warszawie, zaś rzeźba marmurowa ozdabia wnętrza Zachęty Narodowej Galerii Sztuki w Warszawie.

gladiator - Retiarius, sieciarz, z podniesioną głową o słowiańskich rysach twarzy, lewą nogą występuje krok do przodu, prawą dłoń unosząc przed sobą w geście pozdrowienia. Trzy palce - kciuk, wskazujący i środkowy wyprostowane, dwa pozostałe zgięte. Z przodu na cokole napis: Ave Caesar! Morituri te salutant (Niech żyje Cezar! Idący na śmierć cię pozdrawiają). W drugiej ręce, lekko zgiętej i cofniętej za siebie, sieciarz zaciska wysokie, odchylone po skosie drzewce trójzębu, wspartego przy prawej nodze. Tył nogi i część biodra przesłania rybacka sieć opleciona na lewym przedramieniu, zwieszająca się na grubym sznurze z lewego, lekko cofniętego barku. Przy płaskorzeźbionym pasie zaczepiony sztylet.

Postawa postaci wyraża gotowość do walki. Lewa noga jest lekko wysunięta do przodu. Dzięki temu twórca pozwala nam wyobrazić sobie moment, w którym wojownik stawia zdecydowany krok na przód. Każda walka była kończona w momencie, gdy Cesarz unosił kciuk. Ten wymowny gest mógł przynieść śmierć, jak i zachowanie życia. Śmierć dla pokonanego przeciwnika była wyrażana kciukiem do dołu, zaś zachowanie życia kciukiem do góry. Każdy gladiator liczył na przychylność i łaskę Cezara.

Warto również zwrócić uwagę na kunszt oddania przez artystę proporcji ciała ludzkiego. Postać wyraźnie oddaje ruch. Na nogach są zaznaczone ścięgna. Kolana są lekko zgięte. Stopy dźwigają sylwetkę. Umięśniona klatka piersiowa, jak i ręce świadczą o prawidłowym zastosowaniu przez Welońskiego zasad dynamiki ludzkiego ciała. To dzieło doskonale wpisujące się w swój czas, poprzez wyraz podziwu dla piękna ludzkiego ciała z wykorzystaniem motywu antycznego. Krąg publicystów warszawskich, jak i znani twórcy polscy, jak Henryk Sienkiewicz, widzieli w Gladiatorze Welońskiego wartości uniwersalne. Oto pewny siebie mężczyzna, który wie jaki go czeka los. Śmiało stawia krok naprzód. Nie boi się chwili, która go czeka. Do ostatniej kropli krwi będzie walczyć o zachowanie swego życia, za pomocą swego wyszkolenia i woli walki. Rzeźba przemawiała do Polaków, którzy w tym czasie żyli w zaborach. Dzieło dawało inspiracje do sięgnięcia po wolność.

Jednak rzeźba Welońskiego nie przedstawia człowieka ściśle związanego z kulturą śródziemnomorską. Twarz Gladiatora zawiera urodę znamienną dla Europy Środkowo-Wschodniej, tj.: bujne, kręcone włosy, gęste brwi oraz wydatny wąs. Wielu czołowych publicystów polskich zarzucało twórcy przedstawienie postaci z urodą typowo rusińską, a wręcz ludową. Z tego powodu Gladiator stał się manifestem przeciw carskiemu uciskowi. Same starania autora o narzucenie właściwej interpretacji nie pomogło w walce z kąśliwymi uwagami prasy warszawskiej, ale i też galicyjskiej. Redaktorzy, tacy jak Stanisław M. Rzętkowski i Marian Sokołowski widzieli w tym dziele dzikiego człowieka Wschodu, który nie wyraża urody romańskiej. Nie jest bohaterem czy tytanem, ale zwykłym człowiekiem, którego z łatwością można zranić.

Czas, w którym powstało dzieło jest związany z okresem zaborów. Artysta dostrzegając, jak bardzo uwierającym dla Polaków była władza Rosjan, zawarł w swym dziele ,,manifest’’. Gladiator Piusa Welońskiego może przedstawiać postawę ówczesnego Polaka, który w zaborze rosyjskim toczy nierówną walkę o odzyskanie swej wolności i tożsamości. Na pewno dzieło nie powstałoby, gdyby nie czas i miejsce, w którym żył i tworzył autor rzeźby.

W 1887 roku uznanie dla dzieła i intencji twórcy wyraził Cezary Jellenta, który pisał, że Gladiator ,, tyle ma męstwa i potęgi w ruchach i postawie, jakby do cezarowego należał rodu’’. Dzieło Piusa Welońskiego jest niewątpliwie wyrazem oddania piękna sztuki antycznej, lecz stanowi także przykład, błędnego wyciągania wniosków przez widza oraz wykorzystywania go do celów nie związanych z przeżywaniem piękna w sztuce.

Mateusz Dobrowolski

Bibliografia

Kwiatkowska Maria Irena, ,,Rzeźbiarze warszawscy XIX wieku", Warszawa 1995

Mikocka-Rachubowa Katarzyna ,,Rzeźba polska XIX wieku. Od klasycyzmu do symbolizmu". Katalog zbiorów. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1993

,,Polscy uczniowie Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu w XIX i na początku XX wieku". Katalog wystawy. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1989