Rafał Malczewski (1892 – 1965) był malarzem i pisarzem. W latach 1910 – 1915 studiował w Wiedniu. Uczęszczał na zajęcia z architektury, filozofii oraz agronomii. W świat sztuki wprowadził go ojciec, jeden z najwybitniejszych artystów polskich przełomu XIX i XX wieku, Jacek Malczewski (1854 – 1929). W pierwszych latach działalności twórczej syn pozostawał pod wpływem ojca. Wczesne obrazy Rafała Malczewskiego utrzymane są w manierze realistycznej, pobrzmiewają w nich echa tradycyjnego, akademickiego warsztatu, przede wszystkim zaś zawierają silny pierwiastek symbolizmu, tak bliskiego Jackowi Malczewskiemu.

Samodzielny, łatwo rozpoznawalny, osobny język artystyczny Rafał Malczewski wypracowywał stopniowo w latach 20. Nastąpiło to w Zakopanem, do którego przeniósł się w 1917 roku, a opuścił niebawem po wybuchu II wojny światowej, ostatecznie, po wielu perypetiach, osiedlając się w Kanadzie, gdzie kontynuował działalność artystyczną i gdzie zmarł w 1965 roku. Lata 20. i 30. to szczególne dla Zakopanego czasy. Tatrzański kurort stał się wtedy ważnym ośrodkiem towarzyskim i kulturalnym, w którym na stałe funkcjonowali artyści tej miary co Stanisław Ignacy Witkiewicz, Karol Szymanowski czy Michał Choromański. Malczewski wszedł w to właśnie środowisko, znalazł się w kręgu idei bardziej nowoczesnych w charakterze niż młodopolski symbolizm. Zainspirowany kubizmem, futuryzmem, a także ekspresjonizmem przemodelował swój język artystyczny. Rozjaśnił paletę, jednocześnie stosując wyraziste, mocne barwy, które chętnie ze sobą kontrastował. Farby na płótno nakładał swobodnie, szeroko. Tworzone przez niego formy stały się uproszczone, bardziej syntetyczne, a przy tym zgeometryzowane, niekiedy utrzymane w dekoracyjnej, lekko prymitywizującej konwencji. Podobnie rzecz się miała z perspektywą oraz postaciami ludzkimi, które zarazem, im dalej w lata 30., tym bardziej zyskiwały na swoistej klarowności, stawały się coraz bardziej plakatowe w wyrazie, przyjemne w odbiorze, a pod względem klimatu bez mała bajkowe.

Zapora rośnie. Rożnów, obraz powstały w 1938 roku, w pełni reprezentuje dojrzały styl prac Rafała Malczewskiego. Tak jak większość jego dzieł, jest to pejzaż. Jednakże jest to pejzaż swoisty, silnie wpisany w czasy, w których powstał. Po osiedleniu się w Zakopanem artysta mocno zżył się z lokalnym środowiskiem artystycznym, jak też zwyczajnie dobrze czuł się w Tatrach, które uczynił przewodnim motywem swoich prac. W latach 20. i 30. Malczewski stworzył dziesiątki pejzaży ukazujących Tatry zarówno w zimowej, jak i w letniej scenerii, czasami uzupełnianych o motywy wzięte z życia codziennego (modne, szybkie, rajdowe samochody, zabawy mieszkańców Zakopanego i turystów, itp.). W latach 30., w szczególności w II połowie, zaczął jednak coraz częściej wyjeżdżać z Podhala, co wiązało się z chęcią odkrywania innych regionów Polski i odnajdywania w nich tematów malarskich, jak też literackich.

Od 1935 roku Malczewski intensywnie jeździ po kraju. Odwiedza Beskidy, Huculszczyznę, a przede wszystkim Śląsk oraz Centralny Okręg Przemysłowy. Wyprawy w dwa ostatnie z wymienionych miejsc są szczególnie ważne, jako że zaowocowały seriami „pejzaży przemysłowych”, nowatorskich w charakterze, zdyscyplinowanych formalnie, lapidarnych pod względem konstrukcji, niekiedy mrocznych w wyrazie, innym razem przeciwnie – rozświetlonych, łatwych w odbiorze, bo utrzymanych w bez mała plakatowej konwencji. Podróże w nieznane Malczewskiemu rejony Polski wywarły na nim silne wrażenie, były prawdziwie inspirujące, o czym pisał choćby w artykule Plastyk na Śląsku, napisanym dla „Wiadomości Literackich” (nr 48, 1936). Znajdziemy w nim takie między innymi wyznanie: „Jak to właściwie dobrze nie być w stu procentach malarzem, lubić martwą naturę tylko na półmisku w dobrej garkuchni, mieć żyłę włóczęgowską i pasję wydzierania ziemi ojczystej tajemnicy praw rządzących jej wdziękami. Wówczas odkrycie jakiejś połaci Polski, z jej własną niepowtarzalną nigdy urodą, stwarza w człowieku fantastycznie dobry nastrój, zapał do ujawnienia plastycznego napotkanych wartości, bez względu na zapatrywania speców kochających śliwki w cieniu makaty, własne hemoroidy i paryskie zdobycze”. Dalej zaś stwierdzał: „Najczęściej jednak wspominam Czarny Śląsk, z którym poznanie było czemś tak samo wstrząsającym jak zetknięcie się po raz pierwszy z żywiołem skalistych gór lub z ogromem morza […]. Jeśli wygram na loterji główny los, zorganizuję lotną kompanję malarzy do sportretowania ziemi polskiej. Ciągle żyję pod wrażeniem, że jeszcze wszystko właściwie jest do zrobienia. Że jeszcze nie dobrano się do samej istoty, do istotnego smaku jej urody i charakteru. Zaczynając taki objazd, najpierw pojawiłbym się na Śląsku, aby czerpać ze wspaniałego źródła niewyczerpanych piękności – odrębnych, surowych, groźnych”.

Znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie obraz Zapora rośnie. Rożnów, powstały w 1938 roku, jest dziełem, w przypadku którego silna fascynacja Malczewskiego krajobrazem przemysłowym ujawnia się w całej pełni. Fascynacja ta nie jest fascynacją wyłącznie malarską. Obraz przynależy do grupy dzieł, które w wyraźny sposób afirmują przedstawianą rzeczywistość. Malczewski ukazał jedną z najważniejszych inwestycji hydrologicznych oraz energetycznych polski międzywojennej – zaporę oraz elektrownię wodną na Dunajcu, w miejscowości Rożnów, rozpoczętą w 1935 roku i oddaną do użytku już w czasie II wojny światowej, w roku 1941. Inwestycja ta była elementem tzw. Centralnego Okręgu Przemysłowego, a więc potężnego okręgu przemysłowego obejmującego 44 powiaty południowo-centralnej Polski, budowanego w latach 1936 – 1939. COP, obok m.in. Gdyni, był jedną z największych inwestycji II Rzeczypospolitej, mającej istotnie zwiększyć potencjał ekonomiczny kraju w oparciu o rozbudowę przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, jak też zniwelować negatywne skutki tzw. wielkiego kryzysu, który dotknął Europę i Stany Zjednoczone w latach 1929 – 1933.

Malczewski ukazał zaporę w zaawansowanym stadium budowy. Widzimy ją z lotu ptaka, na tle szeroko płynącego Dunajcu i pasma gór. Zarówno sama zapora, jak i pejzaż, są monumentalne. Taki sposób ujęcia tematu, razem ze znamiennie brzmiącym tytułem, który kładzie akcent na proces budowy, niejako automatycznie kieruje nas ku socrealistycznym dziełom tworzonym w tamtym okresie w Związku Radzieckim. Skojarzenie to nie jest zupełnie bezpodstawne, aczkolwiek sprawdza się wyłącznie w odniesieniu do tematyki i funkcji dzieła, bez wątpienia mającego podtekst polityczny oraz wydźwięk propagandowy. Zapora rośnie. Rożnów afirmuje działania władz II Rzeczypospolitej, ukazuje w pozytywnym świetle wysiłki rządzących na rzecz unowocześnienia kraju. Nie jest jednak dziełem oddziałującym na widza nachalnie, nie jest też schematycznym i prymitywnym pod względem formy. Malczewski był prawdziwą osobowością twórczą, artystą samodzielnym, z powodzeniem szukającym własnego stylu i indywidualnych środków wyrazu. Dzięki temu Zapora rośnie. Rożnów jest obrazem charakteryzującym się lekkością, osiągniętą dzięki swobodnej manierze malarskiej i jasnym, świetlistym, wyrazistym barwom. Jest też obrazem o dynamicznej kompozycji, całkowicie brak mu sztywności typowej dla socrealistycznych produkcyjniaków, będących efektem tępej, natarczywej propagandy politycznej, typowej dla państw totalitarnych. Pomijając uwarunkowania polityczne i propagandowe Zapora rośnie. Rożnów świadczy o szczerym zadowoleniu, a może i dumie artysty z następujących w kraju przemian, które potrafił w wyjątkowy, osobny i twórczy sposób ukazać za pomocą środków malarskich.

Kamil Kopania

Bibliografia

Dorota Folga-Januszewska (teksty, układ, wybór zdjęć), Rafał Malczewski i mit Zakopanego, T. 1, Olszanica 2006

Dorota Folga-Januszewska, Teresa Jabłońska (red.), Zakopane w czasach Rafała Malczewskiego, T. 2, Olszanica 2006

Rafał Malczewski. Centralny Okręg Przemysłowy – reportaż malarski 1938, kat. wyst., Muzeum Regionalne, Stalowa Wola 2008

Magdalena Małetko, Rafał Malczewski i jego widzenie nowoczesności, „ARTykuły. Magazyn studentów historii sztuki KUL”, 2, 2009, s. 22-29