Kompozycja - Człowiek z parasolem

Autor dzieła:

Epoka:

Fotografia: Kompozycja - Człowiek z parasolem

Świat powojennej sztuki w Polsce to czas starcia awangardowych koncepcji z pierwszymi próbami nadania plastyce funkcji politycznej i propagandowej, opiewającej nowy, socjalistyczny ustrój. Wielu artystów jak Andrzej Wróblewski, Erna Rosenstein, Jonasz Stern czy Maria Jarema próbowali radzić sobie z wojennymi traumami właśnie poprzez sztukę. Niektórzy z nich traktowali działalność artystyczną jako rodzaj terapii, realistycznie lub symbolicznie opowiadali o widzianych zbrodniach i terrorze. Inni poszukiwali odmiennych, symbolicznych form wyrazu, które pozwoliłyby im znaleźć nowy język oddający kondycję człowieka, którego psychikę zniszczyły dramatyczne przeżycia. Powojenna twórczość Tadeusza Kantora należy właśnie do tej drugiej grupy, która poprzez rozpad form i figuracji szukała nowych środków wyrazu.

Tadeusz Kantor, jeden z najwybitniejszych powojennych twórców awangardowych urodził się w 1915 roku w Wielopolu Skrzyńskim. Ojciec przyszłego artysty służył w armii austro-węgierskiej, matka Tadeusza, Maria wychowywała samodzielnie dzieci. W 1924 roku rodzina wyprowadziła się do Tarnowa, gdzie Tadeusz kontynuował edukację oraz podejmował swoje pierwsze działania teatralne oraz malarskie. W 1933 roku wyjechał do Krakowa na studia, edukację wyższą rozpoczął na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, jednak już po kilku tygodniach porzucił plany kariery adwokackiej na rzecz twórczości plastycznej. Przez kilka miesięcy Kantor pobierał nauki w szkole rysunkowej imienia Leonii Mehoffer, a już w październiku 1934 rozpoczął studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych. Z początku kształcił się w kierunku klasycznego malarstwa, z czasem zmienił pracownię na rzecz malarstwa dekoracyjnego i teatralnego u Karola Frycza. Podczas studiów artystycznych Kantor rozpoczął również karierę teatralną, zadebiutował jako reżyser w inscenizacji Śmierci Tintagilesa w studenckim klubie ASP.

            Podczas wojny Kantor pracował głównie jako malarz pokojowy, skazany był również na ciężkie roboty fizyczne. Jednocześnie współtworzył niezależną, podziemną polską kulturę w Krakowie, przede wszystkim jako kierownik Teatru Niezależnego, w którym wystawiał awangardowe inscenizacje klasycznych polskich dramatów. Artysta organizował również konspiracyjne spotkania, odczyty, kluby dyskusyjne, dzięki którym młodzi adepci sztuki mogli zapoznać się z zakazanymi tekstami oraz prądami awangardowymi. Po wojnie został zatrudniony jako kierownik pracowni malarskiej w słynnym Teatrze Starym, od marca uczęszczał na kursy u wybitnego malarza i scenografa Andrzeja Pronaszki. Tworzył swoje pierwsze autorskie dekoracje dla krakowskich teatrów, jego prace malarskie wystawiane były na przeglądach współczesnej sztuki, między innymi w ramach wystawy „Grupy Młodych Plastyków” w Domu Literatów w 1945 roku. W następnym roku opublikował swoje pierwsze teksty teoretyczne: Sugestie plastyki scenicznej na łamach „Przeglądu Artystycznego” oraz, napisany wraz z Mieczysławem Porębskim, artykuł Grupa Młodych Plastyków po raz drugi. Pro domo sua. Autorzy pisali w nim o konieczności ponoszeniu ryzyka przez artystów, o przymusie eksperymentowania, dopasowywania się do współczesności, jednocześnie pozostając obojętnymi na wpływy polityczne. Jeden z obrazów Kantora w stylu „spotęgowanego realizmu” został wybrany na wielką Wystawę Sztuki Współczesnej w Paryżu, gdzie został doceniony przez międzynarodowych krytyków. Sztuka malarza z tego okresu lawiruje wokół groteski i uproszczenia form. Wczesne obrazy przedstawiały grupy tajemniczych postaci ukazanych w ciemnej, niepokojącej kolorystyce, artysta podkreślał fakturę farby.

            W 1947 roku, na fali międzynarodowego sukcesu, Kantor otrzymał stypendium twórcze na pobyt w Paryżu, podczas którego zapoznał się z najnowszymi dokonaniami artystycznymi Zachodu, twórczością Wasilija Kandinskyego, Joana Miró, Maxa Ernsta. Jednak największym przeżyciem dla artysty stała się wizyta na wystawie Palais de Decouverte, przedstawiająca najważniejsze odkrycia naukowe za pomocą materiałów wizualnych – próbek, modeli, przekrojów, preparatów. Nauka stała się źródłem inspiracji w nowym etapie twórczości Kantora, który postulował o poszerzenie widzenia i konieczności oddawania w sztuce prawdy materii. Po powrocie do Polski Kantor otrzymał nominację na wykładowcę Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Krakowie (byłej ASP), oficjalnie polemizował z programem socjalizmu realistycznego w sztuce. W 1948 roku zainicjował I Wystawę Sztuki Nowoczesnej, pierwszy powojenny pokaz polskiej sztuki awangardowej. Płotna artysty z tego okresu przedstawiają metaforyczne kompozycje o chłodnej kolorystyce.

            Z powodu otwartej krytyki narzuconego przez państwo stylu socrealistycznego, Kantor został zwolniony z posady profesorskiej w WSSP w 1950 roku. Został jednak zatrudniony jako scenograf Państwowych Teatrów Dramatycznych w Krakowie. Twórczość artysty do czasu politycznej odwilży traktowana była przez niego jako działalność usługowa, nie rozwijał się artystycznie. Kantor na kilka lat wycofał się z życia artystycznego. Od 1955 roku powrócił do realizowania śmiałych projektów scenograficznych, ponownie publikował teksty teoretyczne. Razem z zespołem Starego Teatru udał się na tournée do Francji, gdzie zapoznał się z nowymi stylami w sztuce – informelem oraz taszyzmem.

We wrześniu 1955 roku, razem z artystką Marią Jaremą oraz malarzem Kazimierzem Mikulskim założył niezależny Teatr Cricot 2, nawiązujący do radykalnej teatralnej przedwojennej grupy Cricot. Na deskach krakowskiej sceny zaczęto wystawiać nowe, w pełni eksperymentalne przedstawienia, między innymi słynną Mątwę Stanisława Ignacego Witkiewicza w reżyserii Kantora. W 1956 roku współzałożył stowarzyszenie „Grupa Krakowska” mieszczące się w piwnicy Pałacu Krzysztofory oraz pokazał swoje pierwsze prace w stylu informel. Obrazy Kantora z tego okresu to pełne dynamiki kompozycje abstrakcyjne powstałe pod wpływem gwałtownej pracy artysty nad płótnem, często przy użyciu ostrych narzędzi lub chlapania czy wcierania farby w podłoże. Twórca pisał o materii malarskiej jako „wydzielinie wnętrza obrazu”, jego dzieła należą do najciekawszych przykładów informelu w Europie.

            Od połowy lat pięćdziesiątych rozkwitała również międzynarodowa kariera artysty, swoje prace plastyczne pokazywał między innymi w Paryżu, Sztokholmie, na wystawie „Documenta 2” w Kassel oraz w Nowym Jorku. W 1961 roku w Galerii Krzysztofory odbyła się premiera W małym dworku – pierwszej w pełni autorskiej realizacji Kantora związanej z „teatrem informel”, będącej dialogiem z twórczością Witkacego. W 1961 roku, po rozwodzie z Ewą Jurkiewicz, poślubił w Paryżu artystkę Marię Stangret.

            Około 1963 roku Kantor zainicjował nowy etap swojej twórczości. W ramach działalności Cricot 2 obwieścił koncepcję „Teatru Zerowego”, w Galerii Krzysztofory zaprezentował pierwsze działania w przestrzeni – environments, które dzisiaj moglibyśmy nazwać konceptualnymi, polegały one na podważeniu istoty wystawy sztuki oraz gry z rolą twórcy i widza. W tym samym okresie artysta zaczął tworzyć ambalaże – prace związane z przekształcaniem, opakowywaniem i zasłanianiem przedmiotów. Kantor używał tego medium przez wiele lat, jego prace są zazwyczaj trójwymiarowymi płótnami, rodzajem instalacji artystycznej, na której pojawiają się różne znalezione przedmioty.

W 1965 roku przebywał w Stanach Zjednoczonych w ramach stypendium Fundacji Forda. Poznał tam sztukę minimalistyczną, pop-artową uczestniczył w wielu happeningach, które zainteresowały go jako nowe formy wyrazu artystycznego. Po powrocie do Polski, we współpracy z młodymi krytykami Anką Ptaszkowską i Wiesławem Borowskim, późniejszymi założycielami grupy Foksal, przedstawił pierwszy polski happening Cricotage, a następnie akcję Linia podziału. W 1967 roku zrealizował dwa słynne happeningi – List w Galerii Foksal w Warszawie oraz Panoramiczny happening morski w ramach V Pleneru Koszalińskiego w Osiekach. W tym samym roku odbyła się premiera kolejnej sztuki Witkacego w reżyserii Kantora, Kurki wodnej. W następnych latach Kantor organizował pierwsze zagraniczne tournée Cricot 2, z którym odwiedził kilka włoskich miast i nawiązał ważne kontakty z teatrami awangardowymi.     

            W latach siedemdziesiątych artysta rozwijał nowe środki wyrazu, m.in. podczas ulicznych akcji malarskich Multipal art., czy podczas Sympozjum Plastycznego „Wrocław ‘70”, gdzie w ramach cyklu Pomniki niemożliwe przygotował projekt wielkiego betonowego pomnika w przestrzeni miejskiej. Materialną formę tej rzeźby udało mu się zrealizować w Danii w 1971 roku. Inne prace plastyczne tego okresu rozwijały się dalej wokół konstrukcji ambalażu, dekonstrukcji typowego płaskiego malarstwa na płótnie. Dzieła plastyczne z tego okresu korespondują ze spektaklami, które Kantor przygotowywał z Cricot 2. W ramach działalności teatralnej artysta dalej opracowywał teksty Witkacego oraz rozwijał w pełni autorskie projekty sceniczne. W 1975 roku rozpoczął pracę nad jednym ze swoich najsłynniejszych spektakli – Umarłą klasą, która rozpoczęła etap Teatru Śmierci. Kantor rozwijał również międzynarodową karierę Cricot 2 – między innymi podczas jednego ze spektakli w Szkocji poznał słynnego niemieckiego konceptualistę, twórcę koncepcji „rzeźby społecznej”, Josepha Beuysa.

            Lata osiemdziesiąte przyniosły rozwój instytucjonalny teatru, który przeniósł swoją siedzibę na ulicę Kanoniczną 5 w Krakowie i od tej pory nazywany był Cricoteką, w której odbywały się spektakle teatralne oraz wystawy prac artystycznych Kantora oraz bliskich mu artystów. Artysta realizował liczne wystawy indywidualne, między innymi w Centrum George Pompidou w Paryżu oraz na „Documenta 8” w Kassel. Swoje premiery miały autorskie spektakle Kantora – Wielopole, Wielopole, Niech sczezną artyści oraz Nigdy tu już nie powrócę. Artysta podróżował często na zachód Europy oraz do Stanów Zjednoczonych. W tym okresie wystawiał przede wszystkim rysunki, prowadził warsztaty teatralne na najważniejszych festiwalach i wydarzeniach w Europie. Zmarł niespodziewanie w grudniu 1990 roku, w pełni artystycznej chwały, po wieczornej próbie nowego spektaklu Dziś są moje urodziny.

            Obraz Kompozycja (Człowiek z parasolem) znajdująca się w Muzeum Narodowym w Warszawie, to dzieło należące do cyklu prac Kantora z 1949 roku. Praca to duże płótno o wysokości 110,5 i szerokości 85,5 centymetra, namalowana farbą olejną, czyli jego faktura jest dość gładka i połyskująca. Kolorystyka obrazu jest stonowana i chłodna poza nielicznymi punktami ciepłych barw. Plamy barwne są płaskie, nie ma na nich sugestii realistycznego światłocienia. Na błękitnym tle widoczne są szerokie pociągnięcia pędzla, przez to tło nie jest jednorodne, w niektórych miejscach jest ciemniejsze, w innych przeziera jasny podkład płótna. Po lewej stronie obrazu, na dole oraz przy krawędzi, znajdują się żółte, piramidalne formy, które zdają się sugerować przestrzeń ciągnącą się za obrazem. W dolnej części obrazu znajduje się ciemnozielony, niemal czarny pasek sugerujący ziemię, na której stoi tytułowa postać.

Człowiek Kantora jest zgeometryzowaną, niemal abstrakcyjną figurą. Dolna część sylwetki, sugerująca nogi, złożona jest z kontrastowo zestawionych geometrycznych płaszczyzn w kolorze czarnym, białym, brązowym i jednym fragmentem zielonym. Owe nogi przypominają strukturą mozaikę lub witraż, każdy z przypominających trójkąty elementów jest obwiedziony grubym, czarnym konturem. Z tej podstawy wyrasta zajmująca większą część sylwetki plątanina szarych pasków. Szare, łukowate paski są obwiedzione również czarnym konturem. Podłużne części nachodzą na siebie, przeplatają, zza niektórych przeziera kolor tła, co nadaje strukturze wygląd ażurowego szkieletu. Formy te przypominają ramiona i wydają się być przedstawieniem różnych dynamicznych gestów. Niektóre części sięgają ku górze do głowy postaci, którą stanowi ażurowa forma o prostokątnym kształcie. Po jej lewej stronie znajduje się mała okrągła forma, która przypomina oko. Od jednego szarego pasa w prawą stronę, odchodzi kolejna trójkątna struktura, przylegająca do prawej krawędzi obrazu. Szersza część figury, znajdująca się tuż przy krawędzi, jest ciemniejsza. W środkowej części znajduje się mniejszy jasny trójkąt poprzecinany czarnymi liniami. Reszta struktury ma kolor ceglastoczerwony. Tytuł obrazu sugeruje nam, że jest to parasol, przedstawiony jest on jednak nietypowo. Niesiony jest przed postacią, a nie nad nią, otwarty jest w drugą stronę, jakby wydął go i popsuł silny wiatr.

            Płótno Kantora to dzieło zagadkowe o śmiałej formie, które nawiązuje do przedwojennego malarstwa awangardowego. Koniec lat czterdziestych to intensywny czas w działalności artysty – po triumfalnym pobycie w Paryżu oraz pierwszych zagranicznych wystawach, Kantor czuł potrzebę rozwijania prądów awangardowych w Polsce. Pod koniec 1948 roku zorganizował I Wystawę Sztuki Nowoczesnej, która miała się stać początkiem nowoczesnej polskiej twórczości po II Wojnie Światowej. Swoją twórczość z tego czasu artysta określał jako „metaforyczną” – nawiązującą do późnego malarstwa surrealistycznego czy enigmatycznej twórczości Roberto Matty.

            Zainicjowana przez Kantora i Porębskiego krakowska wystawa pokazywała nie tylko sztukę, ale i nowatorskie podejście polskich artystów. W katalogu wystawy pisano: „dla nowoczesnego artysty sztuka jest metodą wyobrażeniowego przyswajania sobie świata. Dlatego horyzonty nowoczesnej sztuki, nauki i techniki są wspólne”. Na ścianach ekspozycji, obok prac artystycznych pokazano naukowe materiały wizualne, pokazywały one „świat, który jest w tym samym stopniu światem artysty, co światem naukowca – badacza albo praktyka – technika”. Sztuka współczesna miała stać się więc narzędziem poznania świata.

W powojennej Polsce sztuka współczesna miała również za zadanie wyrazić niepokoje twórców oraz stanowić formę ich rozliczenia ze strachem i traumą poprzednich lat. Choć twórczość Kantora była bezpośrednio zainspirowana zachodnimi tendencjami, ma ona dużo wspólnego z dziełami innych polskich twórców, przede wszystkim przyjaciółki artysty, Marii Jaremy. Oboje artyści odeszli od figuratywnego przedstawiania na rzecz poszukiwania znaków, form. Postać z obrazu Kantora ukazuje rozpad człowieka, jego wewnętrzną pustkę i bezsens. Nie widać logiki w jego działaniu, co oddawać może przekręcony parasol oraz poplątane linie-ręce. Artysta dążył do przedstawienia na płótnie swojego stanu duchowego – „zniknął wizerunek człowieka uznany dotychczas za jedynie wiarygodny”, pisał. Człowiek zawieszony w nierzeczywistej przestrzeni dążył do poszukiwania własnej formy. Kantor wspominał: „zaczęły stopniowo pojawiać się biologiczne formy życia – niższego gatunku, niemal animalistyczne, z resztkami śladów rodzaju ludzkiego, a może jego zapowiedzią”. Kompozycje artysty z tego czasu ukazują zdehumanizowanie powojennego człowieka, odarcie go z emocji i szczęścia.

Dzieło z 1949 roku przywołuje jeszcze jeden motyw, który artysta zaczął wykorzystywać ponownie w ambalażach połowie lat sześćdziesiątych. Parasole fascynowały artystę przez wiele dekad, jak wspominał Mieczysław Porębski, Kantor zbierał te przedmioty i kolekcjonował w swojej pracowni, były dla niego przedmiotem-fetyszem. Dominika Łarionow, znawczyni sztuki krakowskiego twórcy pisze: „pojawiło się w terminologii Kantora określenie przestrzeni parasolowatej. Rzecz poprzez możliwości swojego otwarcia i zamknięcia podlegała innym reakcjom z otoczeniem. Kantor w 1948 roku mówił o istnieniu wieloprzestrzeni, a nawet idąc jeszcze dalej o przedmiotowości przestrzeni. Nie powinno zatem dziwić, że kluczową rzeczą stał się parasol, który z istoty swej konstrukcji i funkcji ma dwie formy, które wchodzą w odmienne relacje z przestrzenią”. W działalności artysty z lat czterdziestych parasole stają się wyrazem potencjału działania i relacji ze światem zewnętrznym. Odwrócony przedmiot z kompozycji z lat czterdziestych dopełnia więc ową wybrakowaną postać ludzką, podkreśla bezsens jej akcji, ale też skutecznie oddziela od otoczenia.

Kompozycja (Człowiek z parasolem) Tadeusza Kantora, to ważne dzieło ukazujące status sztuki, samopoczucie artysty w świecie powojennym. Praca krakowskiego artysty jest wyrazem niepewności, traumy u emocjonalnej pustki, z drugiej zaś strony widać w niej głęboką wiarę w sztukę, która jest w stanie oddać to, co nie wypowiadalne.

 

Julia Harasimowicz

 

Bibliografia

W. Borowski, Tadeusz Kantor, Warszawa 1982

I Wystawa Sztuki Nowoczesnej pięćdziesiąt lat później, red. M. Świca, J. Chrobak, Fundacja Nowosielskich i Starmach Gallery, Kraków 1998

D. Łarionow, Wystarczy tylko otworzyć drzwi… Przedmioty w twórczości Tadeusza Kantora, Łódź 2015

Tadeusz Kantor, Komentarze intymne 1986-1988, maszynopis Archiwum Cricoteci, za: https://www.cricoteka.pl/

Tadeusz Kantor. Malarstwo i rzeźba, red. Z. Gołubiew, Muzeum Narodowe, Kraków 1991

Wystawa sztuki nowoczesnej zorganizowana przez Klub Artystów w Krakowie, Towarzystwo Sztuk Pięknych, Warszawa 1948

 

Grantodawcy

Logotyp programu Kultura Dostępna oraz Narodowego Centrum Kultury
Wschodzący Białystok - logotyp miasta Białystok
Żubr - logotyp Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego
Logotyp Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego