XIX stulecie to w Europie okres bujnego rozwoju akademii sztuk pięknych. Twórczość artystyczna nie była już postrzegana jako rzemiosło, ale uzyskała status nauki, której zgłębianie wymagało nie tylko zajęć praktycznych, ale również solidnego przygotowania teoretycznego. Jej adepci mieli dążyć przede wszystkim ku prawdzie, która przejawiała się w realistycznym sposobie przedstawiania. Akademicki realizm nie był jednak celem samym w sobie, lecz narzędziem ukazywania piękna, którego szukano w naturze. Piękno w sztuce miało z kolei wzbogacać człowieka pod względem moralnym. Były to ważne ideały w wieku wielkich społecznych, ekonomicznych i politycznych przemian. Upadek dawnego feudalnego świata i gwałtowny rozwój kapitalizmu stanowił istotny czynnik wzrostu sztuki akademickiej, której głównym odbiorcą było zamożne mieszczaństwo.

Do wybitnych przedstawicieli akademizmu w malarstwie polskim należał Alfred Wierusz-Kowalski. Był on reprezentantem tzw. szkoły monachijskiej, czyli grupy Polaków studiujących w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Monachium oraz w prywatnych pracowniach miejscowych artystów na przełomie XIX i XX wieku. Kowalski przyszedł na świat w 1849 r. w Suwałkach. Jego rodzina miała co prawda korzenie szlacheckie (Wierusz to przydomek rodowy), ale należała już wówczas do mieszczaństwa. Początkowo uczył się malarstwa w Warszawie pod okiem Rafała Hadziewicza i Wojciecha Gersona. Przeniósł się jednak potem do Drezna, a następnie do Monachium. Tam zyskał sobie szeroką międzynarodową klientelę, jak również uznanie wśród innych artystów. Po śmierci w 1915 r. jego prochy spoczęły w Warszawie.

Co prawda Kowalski miał w swoim bogatym dorobku sceny historyczne (zwłaszcza batalistyczne), specjalizował się w malarstwie rodzajowym, czyli w anegdotycznych scenach z życia codziennego. W szczególności interesowała go wieś, a więc tematyka popularna wśród mieszczańskich odbiorców jego sztuki, dla których była ona wyidealizowaną krainą szczęśliwości. Bohaterami jego obrazów są często polscy chłopi i ziemianie. W jego pracach tego typu z reguły pojawiały się też konie, które przedstawiał z anatomiczną perfekcją. Powstały ok. 1880 r. obraz olejny na płótnie Wyjazd powozem powstał kilka lat po artystycznym usamodzielnieniu się Kowalskiego, w okresie, w którym wciąż budował on swoją artystyczną pozycję. Jest to znakomity, a zarazem typowy przykład jego twórczości w zakresie akademickiego malarstwa rodzajowego.    

Na obrazie Kowalski przedstawił otwarty, czarny powóz ze złożoną budą, zaprzężony w parę koni. Powóz wyjeżdża właśnie od prawej zza zakrętu i kieruje się leśną drogą, wśród ośnieżonych drzew, prosto w naszą stronę. Pora dnia to wczesny poranek, czas jutrzenki, na co wskazywać może niebieskoróżowa kolorystyka nieba. Droga jest brązowa od błota z topniejącego śniegu, którego gruba warstwa wciąż zalega po bokach. Jest to więc zapewne schyłek zimy. W szklistym od wilgoci błocie odbija się lekko zaznaczony cień przejeżdżającego powozu. Lewy koń jest kasztanowej maści, ma pochyloną głowę, natomiast prawy, siwy, patrzy na wprost i parska, wystawiając język. Kieruje nimi woźnica – starszy wiekiem mężczyzna z siwymi wąsami i zarumienionymi policzkami. Na głowie ma czapkę w typie kaszkietu, a rękoma w rękawiczkach mocno ściska lejce i bicz. Siedzi na koźle, po którego bokach znajdują się zapalone latarnie, otoczone kręgami jasnej poświaty. Z tyłu siedzą dwie kobiety, młodsza po prawej i starsza po lewej, w futrzanych czapkach na głowach i płaszczach o futrzanych kołnierzach. Ich nogi przykryte są pledem. W Ręce zanurzone w futrzanych mufkach. W oddali rozciąga się szarawa ściana lasu, a po bokach drogi rosną gęsto młode drzewa o cienkich pniach, bez liści, pokryte śniegiem. Scena tchnie spokojem, który udziela się wszystkim przedstawionym postaciom i zwierzętom. Powóz powoli i bezpiecznie sunie przez senny, dopiero co budzący się do życia las, a malownicza, choć chłodna zimowa aura „ogrzewana” jest nie tylko mocnymi akcentami światła, ale i ciepłym odcieniem ubrań przedstawionych postaci. Pod względem formalnym obraz stanowi znakomity przykład akademickiej precyzji – każdy szczegół jest dopracowany, malarz nie pozwala sobie na rozmyte, budzące jakieś wątpliwości plamy.

Kowalski w idealizowany sposób utrwalił na tym płótnie epizod typowy dla ziemiańskiego doświadczenia wiejskości. Zaprezentowany powóz (w typie milord, ze składanym dachem, czyli tzw. budą) był bowiem zwyczajowym wehikułem polskich ziemian z przełomu XIX i XX wieku, dość skromnym, ale i zarazem wygodnym, idealnym do codziennych podróży w celach towarzyskich bądź gospodarskich. Malarz w żaden sposób nie sugeruje nam, jaki jest cel tej przejażdżki, nie miało to najwidoczniej dla niego poważniejszego znaczenia.

Jakkolwiek jest to obraz rodzajowy, może być on również odczytywany w kategoriach symbolicznych. Scena spokojnego przejazdu powozem jest w istocie reprezentacją ziemiańskiego statusu i wciąż dość kluczowego znaczenia tej grupy społecznej dla ówczesnej polskiej wsi. Dla wzrastających na ekonomicznym i społecznym znaczeniu dziewiętnastowiecznych mieszczan ziemianie wciąż stanowili niedościgniony ideał elity, na której sami chcieli się wzorować i do której nawet niekiedy aspirowali. Fascynacja ziemiańskim światem i jego naturalnym (bo uświęconym wielowiekową tradycją) porządkiem nie była zapewne też obca Kowalskiemu, który sam w sobie łączył przecież ziemiańskie pochodzenie z mieszczańskim statusem. W tym kontekście nie dziwne, że takie obrazy jak Wyjazd powozem cieszyły się dużym zainteresowaniem i wysokimi ocenami. Sam malarz znakomicie wyczuwał bowiem ambicje i wartości wyznawane przez jego potencjalnych odbiorców.

Mikołaj Getka-Kenig

Bibliografia

Malarze polscy w Monachium, red. Zbigniew Fałtynowicz, Eliza Ptaszyńska, Suwałki 2005;

Maria Poprzęcka, Akademizm, Warszawa 1977;

Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 4, Warszawa 1986.