Historia była jednym z najważniejszych tematów w malarstwie europejskim w XIX wieku. Dotyczyło to nie tylko dziejów antycznych, mitycznych, czy biblijnych, które cieszyły się znaczną popularnością już w poprzednich stuleciach, lecz również przeszłości znacznie bliższej, począwszy od średniowiecza a na całkiem niedawnych wydarzeniach skończywszy. Miało to ścisły związek z formowaniem się w tym czasie nowoczesnej tożsamości narodowej, dla której fundamentem była świadomość wspólnych korzeni i kult rodzimości.  Zainteresowanie narodowymi dziejami nie dotyczyło jedynie zagadnień politycznych, czy militarnych. W tym czasie tworzyły się również narodowe historie sztuki, które interesowały zarówno samych artystów jak i kolekcjonerów. Nie inaczej było w przypadku ziem polskich, czego przykładem najbardziej wpływowy malarz historyczny epoki zaborów, Jan Matejko.  

Matejko był co prawda synem czeskiego nauczyciela muzyki i córki niemieckiego rzemieślnika, od urodzenia wzrastał w polskim otoczeniu. Przyszedł na świat w Krakowie, czyli w mieście, w którym przywiązanie do wielowiekowych tradycji narodowych było cechą jego mieszkańców. Kraków był również ważnym centrum artystycznym ze względu na tutejszą Szkołę Sztuk Pięknych. O późniejszej karierze Matejki zaważyła jednak przede wszystkim podróż do Monachium, gdzie szlifował swoje umiejętności pod okiem wybitnego niemieckiego malarza historycznego Karla von Piloty’ego, ucznia Paula Delaroche’a. Ich wpływ na jego twórczość był bardzo wyraźny, zwłaszcza w zakresie łączenia akademickiego rozmachu z romantycznym podejściem do tematyki (było to tzw. malarstwo złotego środka, które wykształciło się początkowo we Francji).

Na początku sławę Matejce przyniosły obrazy Stańczyk (1862) i Kazanie Skargi (1864), a następnie szereg monumentalnych płócien obrazujących kluczowe wydarzenia w politycznych dziejach Polski jak Bitwa pod Grunwaldem (1878), Hołd Pruski (1882), Unia Lubelska (1869), Rejtan (1866), Konstytucja 3 Maja (1891), czy Kościuszko pod Racławicami (1888). Wyrazem uznania dla jego twórczości było powierzenie mu stanowiska dyrektora krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, jak również honorowych członkostw różnych akademii europejskich. W 1878 r. malarz otrzymał od krakowskiej rady miejskiej symboliczne berło „panowania w sztuce”, które zachowało się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Matejko angażował się w prace przy renowacji zabytków krakowskich takich jak kościół Mariacki (dla którego zaprojektował polichromię), Sukiennice, czy Zamek wawelski. Zmarł w 1893 r. i został pochowany na tamtejszym Cmentarzu Rakowickim.   

Zainteresowanie Matejki krakowskimi zabytkami znajdowało swój wyraz również w jego twórczości, czego przykładem obraz Ociemniały Wit Stwosz z wnuczką z 1865 r. Ten dość duży (choć nie monumentalny, jak wiele innych) obraz olejny już przed II wojną światową był własnością Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie znajduje się do dziś. Dzieło powstało w związku z renowacją słynnej gotyckiej nastawy ołtarzowej autorstwa Wita Stwosza (tzw. ołtarza Wita Stwosza) w kościele Mariackim. Pieniądze, które udało się uzyskać z jego pierwszej publicznej (odpłatnej) prezentacji jak i późniejszej sprzedaży, zostały przekazane przez Matejkę na fundusz konserwatorski. 

Namalowana scena rozgrywa się we wnętrzu gotyckiego kościoła, najpewniej w jego kruchcie, o czym świadczy chociażby widoczna w prawym dolnym rogu kropielnica na wodę święconą, czyli aspersorium. Panującą tam ciemność rozświetla punktowo strumień promieni słonecznych idących z góry, zapewne z niewidocznego na obrazie okna. W lewym górnym rogu widać fragment kolorowego witrażu z przedstawieniem nieznanego świętego. To sakralne wnętrze jest bogato dekorowane – widać tam rzeźbiony filar zwieńczony ludzką figurą trzymającą tarczę herbową. Szczególną uwagę zwraca jednak umieszczone w centralnej partii płótna złocone skrzydło ołtarzowe z wizją biczowania Chrystusa. Właśnie na tle tego skrzydła stoi tytułowa para bohaterów. Siwy starzec z długą brodą i opadniętymi powiekami, w aksamitnej czerwonej czapce na głowie i obszernym futrzanym płaszczu zwanym szubą, wyciąga lewą rękę do wiszącego obok krucyfiksu. Jest on widoczny tylko fragmentarycznie, ponad wspomnianą kropielnicą i zawieszonym tuż nad nią metalowym ażurowym lampionem (z palącą się świeczką w środku). Prawa ręka Wita Stwosza prowadzona jest przez młodą, o głowę niższą od niego dziewczynkę w fioletowo-niebieskiej sukni z żółtymi rękawami, trzymającą w drugiej dłoni książeczkę do nabożeństwa oraz wiązankę uschniętych ziół. Ma rozpięte długie włosy, opadające na ramiona, a jej oczy skierowane są na krucyfiks. Na policzku Stwosza widać charakterystyczny brązowy znak – to piętno, które zostało mu wypalone jako kara za sfałszowanie weksla, czego dopuścił się już po powrocie z Krakowa do rodzinnej Norymbergii. W głębi, za filarem, widać postać zagadkowego mężczyzny w bogatym stroju i ze złotym łańcuchem na szyi, który owija go sobie wokół palca prawej ręki.

Postać Stwosza fascynowała Matejkę już od czasów studenckich, kiedy stworzył pierwsze wizerunki tego późnośredniowiecznego artysty. Wybór akurat tej sceny dla obrazu z 1865 r. nie jest raczej przypadkowy. Matejko poprzez ukazanie ociemniałego artysty doświadczającego piękna poprzez zmysł dotyku podkreślał specyfikę rzeźby jako jednej z podstawowych dziedzin sztuki. To właśnie haptyczność, czyli dotykalność (od greckiego słowa oznaczającego dotyk), odróżnia ją zarówno od malarstwa jak i architektury.  

Rzeźbą, którą Matejko ukazał na swoim obrazie, jest niezidentyfikowany krucyfiks – widać tylko pięknie wyrzeźbione nogi Chrystusa, z naturalistycznie zaznaczonymi, wypukłymi żyłami. Stwoszowi przypisuje się wykonanie kilku tego typu dzieł, z których jedno, tzw. krucyfiks Slackerowski, odkuty z kamienia, znajduje się w Krakowie, w kościele Mariackim. W tym przypadku mamy jednak do czynienia z innym obiektem, o czym świadczy odmienny układ perizonium, czyli opaski na biodrach, z którą tradycyjnie ukazywano Chrystusa. Zresztą, zdaniem sekretarza Matejki, Mariana Gorzkowskiego, scena miała rozgrywać się w Norymberdze, na co dodatkowo wskazuje piętno na policzku rzeźbiarza (Wit Stwosz nie wrócił już później do Krakowa).

Obraz Ociemniały Wit Stwosz z wnuczką należy do najbardziej przejmujących płócien krakowskiego mistrza. Wielka sztuka dawnych wieków została ukazana przez niego z punktu widzenia emocjonalnego i zarazem zmysłowego doznania samego artysty.

Mikołaj Getka-Kenig

Bibliografia

M. Gorzkowski, Jan Matejko, Kraków 1993

Matejko. Obrazy olejne. Katalog, pod red. K. Sroczyńskiej, Warszawa 1993