Zaprojektowana przez Filippo Brunelleschiego budowla uchodzi za pierwsze, w pełni renesansowe dzieło architektury europejskiej. Tłumaczenie włoskiej nazwy – ospedale degli Innocenti, można wyjaśnić dosłownie jako szpital Niewiniątek. W rzeczywistości instytucja ta była sierocińcem przeznaczonym dla porzuconych niemowląt (w ścianie znajduje się okienko, w którym można było pozostawić dziecko). Budowla została wzniesiona w zasadniczej części pomiędzy 1419 a 1424 r. Gmach powstał na koszt bogatych, florenckich cechów jedwabników i złotników, do tego ostatniego należał sam Brunelleschi. Od 1426 r. inwestycję kontynuowali współpracownicy architekta, który w pełni był w tym czasie pochłonięty pracami przy katedralnej kopule.

Budynek szpitala zajmuje dużą, prostokątną działkę wzdłuż dłuższego boku placu miejskiego, od wezwania pobliskiego kościoła noszącego nazwę Piazza SS Annunziata. Rzut całego szpitala tworzy zespół pomieszczeń, zgromadzonych wokół wewnętrznego, arkadowego dziedzińca rozplanowanego w środkowej partii założenia. Najbardziej znaną częścią tej budowli pozostaje długa, licząca prawie 90 m fasada otwierająca się na obszerny, miejski plac. Taka lokalizacja umożliwia oglądanie elewacji z pewnego oddalenia, pozwalając na ogarnięcie wzrokiem całej jej długości. W swoim projekcie architekt wykorzystał tę możliwość pieczołowicie dbając o kompozycję tej ściany.

Fasada wpisuje się w długi, rozciągnięty poziomo prostokąt z wyraźnie wydzielonymi dwiema kondygnacjami. Najbardziej charakterystyczna jest dolna kondygnacja wspierająca się na poziomie placu. Niemal na całej szerokości została ona otworzona sekwencją półkolistych arkad tworzących rodzaj harmonijnej loggi. Tego typu rozwiązanie kojarzy się z typowymi dla renesansu krużgankami otaczającymi monumentalne budowle. W rzeczywistości we Florencji arkady były popularne również w budowlach średniowiecznych, zapewniając w nich wygodną komunikację i pożądany w południowym klimacie cień. W budowli Brunelleschiego nowatorski był sposób zaprojektowania tych arkad i wykorzystanie w nich motywów dekoracyjnych zaczerpniętych z tradycji antycznych.

Fasada jest zaprojektowana symetrycznie i proporcjonalnie. W jej środkowej, najbardziej charakterystycznej części znalazło się dziewięć półkolistych arkad rozdzielonych smukłymi kolumnami. Ta część budowli jest wydzielona kilkoma stopniami schodów ciągnących się jednolicie na całej szerokości loggi, tworząc dla niej optyczną podstawę. Same arkady są bardzo proporcjonalne. Podpierające je kolumny mają wysokość równą szerokości każdego z prześwitów. Tak więc można sobie w tym miejscu wyobrazić ciąg idealnych kwadratów, zwieńczonych regularnymi półkolami. Środkowa, dziewięcioarkadowa część została po bokach ujęta pojedynczymi, nieco większymi arkadami. Otrzymały one odmienną oprawę dekoracyjną. Same prześwity, u podstawy półkolistych arkad mają również kolumny, jednak ściany w których je umieszczono, po bokach zostały dodatkowo ujęte korynckimi pilastrami (pilaster to płaski filar dekoracyjny wystający z lica ściany). Ich wysokość jest równa arkadzie, co tworzy z nich odrębną, poziomą ramę. Taka sama pilastrowa rama została zastosowana na bezarkadowych ścianach wypełniających boczne skraje fasady.

Niezwykle ważnym elementem dopełniającym fasadę jest  poziomy pas belkowania, który biegnie przez całą jej szerokość (belkowanie to w architekturze klasycznej poziomy, trzyczęściowy pas spoczywający na głowicach kolumn, klasyczne belkowanie składa się z trzech belek – architraw, dolna belka wspierająca się bezpośrednio na głowicach kolumn, fryz - środkowa belka często dodatkowo zdobiona,  całość wieńczy trzecia belka gzyms). Ta pozioma linia wyznacza granicę pomiędzy kondygnacjami i odpowiada również za jej kompozycyjne ujednolicenie. Sposób w jaki Brunelleschi zastosował ten element decyduje o nowatorstwie fasady Ospedalle degli Innocenti.

Jednym z najważniejszych wyzwań jakie stawiali sobie artyści renesansowi było wskazanie ściśle określonych, naukowych reguł jakimi powinni posługiwać się w swej twórczej praktyce, Źródeł dla nich poszukiwano oczywiście w antycznej przeszłości. Dla architektów takim wiodącym problemem było odkrycie i zrozumienie reguł jakimi kierowano się w stosowaniu systemów kolumnowych (wyróżniano porządki - dorycki, toskański, joński, koryncki i kompozytowy łączący porządek joński z korynckim). Ich opisy i analizy przez kolejne wieki zajmowały najważniejsze miejsce w rozważaniach teoretycznych. Wiedzę na ich temat artyści renesansowi czerpali na podstawie analiz starożytnych ruin i budowli. Musimy przy tym pamiętać, że w XV i jeszcze XVI w., wiele gmachów, które dziś uznajemy za średniowieczne, było postrzeganych jako antyczne. W samej Florencji najlepszym tego przykładem może być przykatedralne Baptysterium pochodzące z XI w., które uważane było za dawną, rzymską świątynię. Czerpanie z tak różnorodnych stylistycznie i chronologicznie wzorców, zwłaszcza w epoce wczesnego renesansu rodziło wiele nieporozumień. Nie ulegało jednak wątpliwości, że najbardziej czytelnym i charakterystycznym elementem starożytnego sposobu budowania pozostawały porządki kolumnowe, które kojarzono z ideałami klasycznej architektury. Brunelleschi był tym, który jako pierwszy starał się praktycznie je zastosować. Dlatego też w opisywanej budowli, poza proporcjami i regularnością najważniejsze są klasyczne podziały architektoniczne, a zwłaszcza owe boczne, płaskie pilastry, które zastępując kolumny optycznie podpierają długie belkowanie. Wspólnie tworzą one, zaczerpniętą ze starożytności, prawidłowo zbudowaną ramę, w którą zostały wpisane, rzucające się w oczy środkowe arkady loggi.

Wewnątrz podcieniowych arkad architekt zastosował sklepienia z sekwencją dziewięciu niewielkich kopułek, które przykrywają poszczególne przęsła loggi. W podcieniu środkowej arkady umieszczono portal wejściowy, prowadzący na wewnętrzny, arkadowy dziedziniec. W górnej kondygnacji fasady na osi każdej z arkad umieszczono niewielkie, prostokątne okna. Bardzo znanym i charakterystycznym elementem dopełniającym dekorację tej budowli są okrągłe, wykonane z majoliki (majolika - rodzaj barwnej, szkliwionej ceramiki fajansowej) płaskorzeźby, które rozmieszczono rytmicznie ponad rozdzielającymi arkady kolumnami. Reliefy przedstawiają zawinięte w białe pieluszki niemowlęta umieszczone na intensywnie błękitnym tle. Wykonawcą tych dekoracji był Andrea della Robia, zaś ich tematyka przypominała funkcje jakie w przeszłości pełnił budynek.

Fasada florenckiego Ospedalle degli Innocenti pozostaje jednym z najważniejszych, pierwszych przykładów tak konsekwentnego wprowadzania w życie zasad architektonicznych  inspirowanych starożytnością. Trzeba również pamiętać, że tego typu przedsięwzięcie nie było li tylko kaprysem samego architekta. Niewątpliwie najważniejszą rolę odgrywali w tym przypadku fundatorzy - bogaty i prestiżowy cech jedwabników, szczycący się swoimi inicjatywami charytatywnymi. Byli oni zainteresowani szybkim i efektownym rezultatem prac architektonicznych. Długa, harmonijnie zaprojektowana w szlachetnym stylu starożytnym fasada znakomicie manifestowała zasługi cechu dla Florencji. Podkreślała to także lokalizacja budowli, przy obszernym placu, z perspektywy którego można było w pełni podziwiać jedyną, widoczną ścianę budynku.

Piotr Gryglewski

P. Murray, Architektura włoskiego renesansu, Warszawa 1999.

N. Pevsner, Historia architektury europejskiej, Warszawa 1976.

Renesans w sztuce włoskiej. Architektura, rzeźba, malarstwo, rysunek, red. R. Toman, Warszawa 2000.

H. Saalman, Filippo Bruneleschi. The Buildings, London 1993.

K. Ulatowski, Architektura włoskiego renesansu, Warszawa 1964.