W 1414 roku w klasztorze St Gallen w Szwajcarii, włoski humanista Poggio Bracciolini odkrył starożytny traktat o architekturze. Jego autorem był Witruwiusz, rzymski architekt, inżynier wojenny i konstruktor machin wojennych. Swe dzieło, napisane w języku łacińskim, zatytułował O architekturze ksiąg dziesięć. Badacze oceniają, iż traktat powstał miedzy 10 a 20 rokiem i jest jedynym kompletnym wywodem na temat architektury, jaki znamy z czasów starożytnych. Traktat Witruwiusza opublikowano w 1486 roku, a w roku 1521 przetłumaczono go na język włoski. Niedługo po odkryciu stał się obowiązkową lekturą wszystkich budowniczych, architektów, teoretyków sztuki, filozofów i historiografów.

W 1570 roku w Wenecji architekt Andrea Palladio (żyjący w latach 1508–1580) wydaje własny traktat, któremu nadaje tytuł Cztery księgi o architekturze. Zbieżność tytułu palladiańskiego dzieła z tytułem traktatu Witruwiusza nie jest tu przypadkowa. Rzymski architekt i teoretyk był wielkim mistrzem Palladia. Włoski architekt bardzo dobrze znał jego dzieło. Wraz z weneckim humanistą Danielem Barbaro pracował nad tłumaczeniem witruwiańskich ksiąg i był odpowiedzialny za opracowanie ilustrujących je tablic. Wspólna praca Barbaro i Palladia ukazała się drukiem w 1556 roku.

Praktyka architektoniczna oraz myśl teoretyczna Andrea Palladio oparta była na nawiązaniach do architektury antycznej. Architekt, co należy zaznaczyć, był wybitnym humanistą i wytrawnym znawcą tradycji starożytnej. Studia humanistyczne odbywał pod kierunkiem poety, dramaturga i dyplomaty Gian Giorgio Trissino, którego poznał, gdy warsztat, w którym był zatrudniony, otrzymał w 1537 roku zlecenie powiększenia willi w Crioli pod Vicenzą należącej do poety. Wraz z nim, w 1541 roku, Palladio po raz pierwszy udał się do Rzymu. Do Wiecznego Miasta wracał kilkakrotnie. Zajmował się badaniami nad architekturą starożytną, wykonywał szkice i pomiary pozostałości antycznych budowli. Zbierane przez lata materiały usystematyzował i wydał w 1554 roku.

Palladio uważał, iż kultura antyczna powinna stanowić punkt odniesienia dla wszystkich powstających współcześnie mu budowli. Nie oznaczało to bynajmniej ślepego naśladownictwa form antycznych, ale poszukiwanie ponadhistorycznych praw rządzących architekturą, których ucieleśnieniem były, jak sądził Palladio, budowle antyczne. Jego własny traktat pomyślany był jako swego rodzaju przewodnik mający służyć pomocą przy projektowaniu budowli świeckich: prywatnych siedzib oraz gmachów użyteczności publicznej. Cztery księgi o architekturze to refleksje na temat podstawowych zasad rządzących architekturą, swoiste podsumowanie własnych projektów Palladia, jak też jego wiedzy na temat architektury antycznej. Istotnym elementem publikacji są ilustracje przedstawiające plany oraz elewacje każdego omawianego budynku, jego przekroje, a także detale architektoniczne. Największy nacisk Palladio położył na prezentację własnych dzieł – poświęcona jest im druga oraz trzecia księga. Czwarta księga, najobszerniejsza, traktuje niemal wyłącznie o budowlach antycznych, których rekonstrukcje architekt oparł na traktacie Witruwiusza.

Wiele miejsca w swoim wywodzie Andrea Palladio poświęcił szczególnej grupie budowli: willom. Willa to wolnostojący budynek mieszkalny, często ściśle powiązany z otaczającym go ogrodem. W starożytnym Rzymie i Italii doby renesansu były to podmiejskie bądź wiejskie siedziby elit. Zamożni włoscy patrycjusze i bankierzy oprócz willi posiadali zwykle także rezydencję miejską zwaną pałacem (palazzo). Willa służyła nie tylko rozrywce – była oczywiście miejscem wypoczynku, gdzie przyjmowano gości czy zatrzymywano się na polowania – stanowiła też miejsce będące swoistym centrum zarządzania wiejskimi dobrami. Łączyła funkcje rozrywkowe i ekonomiczne, służyła budowaniu społecznego prestiżu. Ową obecność właścicieli, ich ekonomiczną i polityczną władzę, w symboliczny sposób sygnalizował ich herb umieszczony na fasadzie.

Willa zajmowała istotne miejsce w praktyce architektonicznej Palladia. Budowle tego typu, które zaprojektował i wzniósł w regionie Veneto (Wenecja Euganejska, gdzie leżą takie miasta jak Padwa, Wenecja, Vicenza, Werona), przyniosły mu sławę i uznanie, a w oczach współczesnych uczyniły go czołowym reprezentantem architektury willowej w Italii. Willa była typem budowli, który szczególnie odpowiadał potrzebom mentalnym weneckiej elity. Wenecjanie byli przekonani, iż jako jedyni mieszkańcy Italii nie poddali się wpływom barbarzyńców i są przez to prawdziwymi spadkobiercami starożytnych Rzymian. Willa jako budowla wywodzona z tradycji rzymskiej stanowiła doskonałe ucieleśnienie tego mitu.

Witruwiusz w swoim traktacie niewiele pisze na temat rezydencji mieszkalnych. Nowożytni humaniści informacje na temat willi czerpali przede wszystkim z pism Pliniusza Młodszego (znane były jego opisy willi w dawnych rzymskich miastach Laurentum i Tusculum, położonych na północ od Rzymu), Wirgiliusza i Katona. Tradycja literacka ukształtowała swoisty mit willi – podmiejskiej bądź wiejskiej rezydencji, w której mężowie stanu poszukiwali odpoczynku od życia miejskiego.

Andrea Palladio w Czterech księgach architektury zawarł szereg zaleceń odnośnie zasad budowania willi. Szczególna uwagę zwracał na wybór miejsca, w którym ma stanąć budynek. Wedle Palladia willa powinna być usytuowana na wzniesieniu, tak by była widoczna z dystansu i by sama mogła stanowić dobry punkt, z którego można obserwować okolicę. Walory miejsca miała podnosić rzeka znajdująca się w pobliżu. Sama budowla powinna być powiązana z otoczeniem, na swój sposób  przenikać się z krajobrazem. Aby osiągnąć taki efekt architekt polecał stosowanie (i sam stosował) takich elementów, jak np. schody prowadzące do wnętrza czy półkoliste kolumnady dostawione do budynku z dwóch stron. Architektura willi powinna być prosta i elegancka, szlachetność i wspaniałość budowli powinna zostać podkreślona poprzez takie opracowanie fasady budowli, by przypominała antyczną świątynię, a więc np. dostawienie do fasady portyku (otwartego ganku), umieszczenie w centrum fasady kolumn lub filarów, które dźwigają belkowanie zwieńczone trójkątnym naczółkiem.

Obszar, na którym stała willa, otoczony był zwykle ogrodzeniem – całościowy projekt willi musiał uwzględniać też znajdujące się na tym terenie budynki gospodarcze, które powinny być dobrze wpisane w krajobraz. W obrębie willi znajdowały się więc szopy, kurniki, domki dla gołębi, miejsca do produkcji sera i wina, domki dla służących, ogródki warzywne i sady. Mimo iż mieściły się na terenie, gdzie znajdowała się rezydencja, były od niej odseparowane.

We wnętrzu największy nacisk powinien być położony na salę. Zajmowała ona centralne miejsce na piętrze zwanym piano nobile, a więc takim, na którym usytuowane były pomieszczenia reprezentacyjne. Po obu stronach sali znajdowały się ciągi mniejszych pokoi służących jako np. gabinety pracy. Na parterze znajdowały się kuchnia, składziki, pralnia i piwnice. Poddasze wykorzystywano często jako skład zboża.

Villa Rotonda uznawana jest za jedną z najwybitniejszych realizacji Palladia. Stanowi ona też swoiste ucieleśnienie zasad propagowanych przez architekta. Wybudowana została na zlecenie Paolo Almerico, kanonika i referendarza Kurii Rzymskiej, który po przejściu na emeryturę postanowił zakosztować wiejskiego życia. Prace nad budynkiem rozpoczęto około 1567 roku; ukończono zaś około roku 1582, już po śmierci zarówno Palladia, jak i Almerico.

Budowla usytuowana jest na niewielkim wzniesieniu. Zasadniczo została założona na planie kwadratu, w centrum którego znajduje się sala na planie koła. W narożnikach kwadratu, na osiach poprzecznych, umieszczone zostały cztery mniejsze wnętrza. Na każdej ścianie kwadratu, między dwoma takimi pomieszczeniami usytuowane są jeszcze dwa mniejsze wnętrza oddzielone przedpokojem, którym z sali  wychodzi się na zewnątrz budynku, do sześciokolumnowego portyku. Portyk ów ma formę półotwartego ganku dostawionego do lica fasady: kolumny w porządku jońskim (o głowicach w formie woluty) dźwigają poziome belkowanie oraz ułożony na nim trójkątny naczółek. Do każdego z czterech ganków prowadzą schody. Centralna sala jest w istocie rotundą nakrytą kopułą wzorowaną na kopule wieńczącej rzymski Panteon.   

Badacze twórczości Palladia podkreślają, iż proporcje pomieszczeń zostały precyzyjnie wyliczone zgodnie z opracowanymi przez architekta zasadami. Całość projektu jest symetryczna i doskonale wyważona na obydwu osiach, odznacza się chłodną elegancją oraz oszczędną dekoracją. Ogólny plan willi to swoista zabawa, żonglerka przenikającymi się pomieszczeniami na centralnych planach koła, kwadratu i krzyża greckiego. Całość budowli (wraz z prowadzącymi do ogrodu schodami) wpisać można w koło. Gdy przyjrzymy się dwóm centralnym osiom budynku (a więc od wystającego przed lico fasady portyku do drugiego takiego samego po przeciwnej stronie) to okaże się, że tworzą one plan krzyża greckiego - równoramiennego. Zasadniczy korpus budowli założony został na planie kwadratu; w jego centrum został wyrysowany z kolei mniejszy kwadrat, w który wpisana jest okrągła sala. Trójkątne przestrzenie powstałe w narożach kwadratu mieszczą klatki schodowe.  Istotną cechą Villi Rotondy jest jej harmonijne współistnienie z otaczającym pejzażem. Budowla otwarta jest na krajobraz dzięki sześciokolumnowym portykom; prowadzące do portyków schody stanowią z kolei łagodne przejście miedzy architekturą a naturą.

Niedługo po śmierci Palladia jego dzieła stały się źródłem inspiracji dla wielu architektów. Szczególny powrót do stylu wypracowanego przez architekta z Vicenzy nastąpił w XVII i XVIII wieku zwłaszcza w Anglii, Irlandii i Ameryce Północnej. Villa Rotonda stała się źródłem inspiracji dla wielu budowli rozsianych w całej Europie. W Angli powstały nawet jej niemal dokładne kopie: Mereworth Castle wybudowany w Mereworth w hrabstwie Kent przez architekta Colena Campbella około 1723 roku, oraz Chiswick House pod Londynem (obecnie w granicach miasta) powstały w latach 1725–1729 dla Lorda Burlingtona. Na najsłynniejszej chyba palladiańskiej budowli wzorowana jest też warszawska Królikarnia (zaprojektowana przez Dominika Merlini w latach 80. XVIII wieku) oraz pałac w Lubostroniu, wybudowany w latach 1795–1800 wedle projektów Stanisława Zawadzkiego.

Sugerowane lektury:

Beyer A., Palladio Andrea, w: The Dictionary of Art, red. Jane Turner, vol. 23, New York 1996, s. 861-872.

Holberton P., Palladio’s Villas. Life in the Renaissance Countryside, London 1990.