Franciszek Mączyński, młody Polski architekt mając zaledwie 24 lata w 1897 roku zgłasza do konkursu swój projekt gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, łączący elementy antycznej architektury z obiegającym budynek secesyjno-symbolicznym fryzem zaprojektowanym przez Jacka Malczewskiego i wygrywa zdobywając przy tym duży rozgłos, a jego efektowne dzieło zostaje zrealizowane w roku 1901.

Po ukończeniu Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie na wydziale budownictwa, w roku 1987 rozpoczął owocną współpracę z architektem Tadeuszem Stryjeńskim, efektem której było wiele architektonicznych realizacji m.in. Pałac Prasy, budynek Izby Przemysłowo-Handlowej, czyli domu Pod Globusem. W 1919 r. obaj założyli wspólne przedsiębiorstwo projektowo-budowlane Spójnia, do którego zaprosili także Karola Korna i Józefa Tauba. W początkowym okresie swojej twórczości Mączyński inspirując się bardzo ozdobną wiedeńską secesją, odważnie korzystał z najnowszych osiągnięć konstrukcyjno-materiałowych. Hołdując idei tworzenia syntezy sztuk, po krótkim pobycie w Paryżu przez rok studiował rzeźbę w Akademii Sztuk Pięknych u Konstantego Laszczki. Wiele lat zajmował się również malarstwem, przede wszystkim akwarelowym. W tym etapie przez pewien czas pozostawał w związku z malarką Olgą Boznańską, która jednak nie uznawała małżeństwa i jako miejsce do życia wybrała Paryż. Mączyński pozostając w Krakowie w późniejszym okresie twórczości odwoływał się do surowych form modernizmu z elementami architektury klasycznej. Wśród jego projektów znajdują się krakowskie budynki użyteczności publicznej: gmach Teatru Starego (1903-1906) oraz budynki mieszkalne i okazałe budowle sakralne, takie jak np. kościół Jezuitów przy ul. Kopernika w Krakowie pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, a który stał się dziełem jego życia.

Konkursowy gmach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych jest jednym z ważniejszych jego realizacji, którą wykonał u progu swojej dynamicznie rozwijającej się kariery. Przez pierwsze półwiecze instytucja funkcjonowała w różnych tymczasowych miejscach. W 1897 roku w zamian za cykl rysunków Artura Grottgera „Lituania”, Towarzystwo otrzymało działkę przy Placu Szczepańskim. Pierwszy projekt pałacu opracował Karol Zaremba. Z powodu jego śmierci w 1898 roku ogłoszono konkurs na szczegółowe opracowanie planów gmachu Towarzystwa, który "powinien odznaczać się oryginalnością pomysłu i wnosić coś nowego do fizjonomii miasta”. Zwycięzcą konkursu został mało znany jeszcze wówczas architekt Franciszek Mączyński. Jego projekt przyjęto do realizacji po wprowadzeniu pewnych zmian zasugerowanych przez jury. Pałac w dużej mierze jest inspirowany wiedeńskim pawilonem „Secesji” projektu Josepha Olbricha, który wznoszono w tym samym czasie. Dostojny gmach łączy klasyczno-secesyjne formy z bogatą dekoracją rzeźbiarską i ornamentalną. W pracach nad nią brali udział najwybitniejsi, ówcześni twórcy środowiska krakowskiego. Autorem koncepcji płaskorzeźbionego fryzu obiegającego budynek z przedstawieniem rozpoczynających się od północy dwóch losów, wątków życia artystów, spełnionych kroczących triumfalnie po stronie elewacji wschodniej oraz artystów niespełnionych idących po stronie zachodniej, był malarz Jacek Malczewski. Autorami popiersi artystów umieszczonych w niszach byli: Konstanty Laszczka, jana Matejki Antoni Madeyski, Henryka Rodakowskiego Antoni Popiel, Juliusza Kossaka Teodor Rygier, Feliksa Księżarskiego Tadeusz Błotnicki. W 1957 r. na osi elewacji w miejsce popiersia Artura Grottgera wstawiono popiersie Stanisława Wyspiańskiego dłuta Anny Reynoch. Pałac Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych zwany również perłą secesji był jednym z pierwszych budynków w Krakowie o tak wyraźnych cechach secesyjnych. Projekt zgłoszony do konkursu przewidywał wzniesienie  obiektu o regularnej bryle i cechach jeszcze mocno klasycznych. Dopiero w trakcie realizacji wprowadzono interesujące stylistycznie modyfikacje, które w efekcie nadały obiektowi cechy secesyjne. Należały do nich dekoracje roślinne, alegoryczne i płynne linie zwieńczeń. Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów dekoracyjnych jest alegoryczny fryz ukazujący zmienność losów artysty. Niestety pierwotny projekt zakładający pozłacane tło imitujące mozaikę został odtworzony zgodnie z projektem dopiero w 2010 roku, gdyż wcześniej ze względów ekonomicznych ten element został pominięty. W realizacji projektu brał udział Tadeusz Stryjeński w którego pracowni praktykował Franciszek Mączyński.  Współpracowali oni z Teodorem Talowskim oraz warsztatem Jana Iwana z Wiednia, który wykonał płaskorzeźby. Pałac został wzniesiony na rzucie prostokąta w zachodniej części placu Szczepańskiego, oddzielając go dłuższą osią od lini plant. Budynek został założony na prostokątnym cokole podpiwniczenia. Na tym poziomie znalazły się otwory okienne. Cokół otrzymał kamienną okładzinę. Powierzchnie zasadniczej bryły budynku zostały pierwotnie pokryte jedynie powłoką w rodzaju ciemniejszego werniksu, prawdopodobnie na bazie pokostu lnianego i szelaku. Niestety szybko ulegała ona przebarwieniom, dlatego po pewnym czasie elewację pokryto tynkiem w kolorze ciepłej bieli tzw. pałacowej, która jestodnawiana do czasów współczesnych. Bogatsza dekoracja znalazła się na krótszej elewacji południowej z wejściem reprezentacyjnym wychodzącym w stronę ulicy Szczepańskiej oraz na dłuższym boku od wschodu i strony plant. Dłuższe boki utworzone przez analogiczne elewacje o symetrycznej kompozycji. W ich środkowej części znajduje się lekko wysunięty przed lico ściany ryzalit. Na nich oraz po bokach zachodniego ryzalitu w kamiennych, prostokątnych płytach wydrążone zostały owalne  nisze. W niszach na wąskich cokolikach z wyrytymi nazwiskami ustawiono kamienne popiersia polskich artystów. W ryzalicie od wschodu, popiersie Jana Matejki, jako jedyne odlane z brązu, analogicznie od zachodu nisza przeznaczona na popiersie Artura Grottgera, obecnie wypełniona popiersiem Stanisława Wyspiańskiego. Po bokach zachodniego ryzalitu popiersia: Henryka Rodakowskiego, Feliksa Księżarskiego, Juliusza Kossaka i Marcelego Guyskiego. Od wschodu flankujące ryzalit nisze, na pierwszej i drugiej kondygnacji zastąpione parami dużych okien. Nad dolnymi prostokątne, płaskorzeźbione płyciny z motywem trzech pustych tarcz na tle liści. Nad górnymi po trzy półokrągłe nisze, z dekoracją roślinną. W narożach ryzalitów, na cokole wsparte pary płaskich pilastrów, o jońskich głowicach z motywem spiralnych wolut i dzwonkowatych kwiatów tak zwanych kampanuli.  Na skrajach elewacji pojedyncze pilastry z głowicami nie uwzględniającymi zasad klasycznych porządków architektonicznych tzw. ahistoryczne w formie prostokątnej płytki ożywionej dwoma poziomymi wałkami przy górnej krawędzi, nałożonej na duży, rozłożysty liść.  Wszystkie pilastry podtrzymują poziomy pas belkowania, które wieńczy ścianę. Ponad belkowaniem na osi ryzalitów płynnymi liniami wznoszą się pojedyncze, płaskorzeźbione, trójkątne ścianki tzw. attyki ozdobione maszkaronem. Obie attyki częściowo osłaniają wysoki łamany dach mansardowy, biegnący ze wschodu na zachód i dzielący dach dwuspadowy. Mansardowy dach oraz ryzality, akcentują usytuowaną wewnątrz główną salę wystawową, zajmującą wysokość dwóch kondygnacji. W dachu świetliki. Osie elewacji wyznaczają duże, prostokątne okna umieszczone w dwóch rzędach. Bogata ornamentyka rzeźbiarska to m.in. powstałe po renowacji motywy roślinne pokrywające powierzchnie attyki, pasy rozdzielające okna pierwszej i drugiej kondygnacji. Najbardziej charakterystycznym elementem tej dekoracji jest gładki fryz projektu Jacka Malczewskiego z przytwierdzonymi płaskorzeźbami figuralnymi, które już po umocowaniu były dopracowywane ręcznie. Program fryzu był najpierw wyrysowany w naturalnej wielkości przez braci Czajkowskich, a w stiuku wykonał go Jan Iwan z Wiednia. Realizację nadzorował Włodzimierz Tetmajer. Fryz biegnie na poziomie okien drugiej kondygnacji. Jego bieg jest przerywany otworami okiennymi, pilastrami i niszami z popiersiami artystów. Kolorystycznie wyraźnie odbiega od całej elewacji. Jego tło obecnie jest pokryte płatkami złota, co przewidywał Malczewski w swoim pierwotnym projekcie, a co miało imitować mozaikę. Umieszczone na jego tle reliefowe przedstawienia figuralne są białe. Pierwsze przedstawienia ukazują dziecinne zabawki z źrebięciem Pegaza, kolejne sceny to lata młodzieńczych przyjaźni i koleżeńskiego współzawodnictwa, dojrzałe postacie kroczące z obu stron ku południowemu frontonowi niosą już dzieła twórcze: rzeźbione głowy, zwoje rysunków i drobne budowle. triumfatorom przechodzącym obok popiersia Jana Matejki po stronie wschodniej, towarzyszą: Wiara, Miłość i Nadzieja, przedstawiona jako biblijna postać młodego Tobiasza z rybą, z drugim orszakiem pokonanych artystów kroczących po stronie zachodniej idą: Rozpacz, Ból i Zwątpienie. Przywódcy po bokach portyku od południa klękają przed swymi Muzami. Dumnemu muza podaje wieniec laurowy, druga pociesza pokonanego artystę chowającego głowę w dłoniach, wręczając mu gałązkę podobną do "palmy męczeńskiej". Pierwszemu artyście przygrywają na trąbach i towarzyszy mu Pegaz z rozpostartymi skrzydłami, drugiemu grają na szałamajce, a Pegaz stojący przy nim na chwiejnych nogach  zwiesza swe skrzydła.

Krótka południowa elewacja mieści wejście główne. Na osi umieszczono silnie wysunięty portyk kolumnowy tworzący oprawę wejścia głównego. Drzwi są poprzedzone schodami z piaskowca, które po bokach flankują pojedyncze, wolnostojące kolumny. Całość wieńczy szczyt wsparty na belkowaniu, wyznaczający górną krawędź budynku. Jest on ujęty płynnymi liniami spływów. W najwyższym miejscu nad wejściem, umieszczono na nim rzeźbiarski wizerunek głowy Apollina w promienistej, złoconej aureoli. Ściany po bokach wejścia ujęte narożnymi pilastrami. W tym miejscu pojawiają się również pasy reliefowego fryzu obiegającego cały budynek. Pierwotnie gmach był wykonany zgodnie z secesyjnym prymatem, z dominacją wartości estetycznych nad technicznymi, w związku z czym wiele materiałów uległo korozji np. schody z piaskowca z Bieśnik koło Tarnowa oraz z Szydłowca o warstwowej strukturze czy też używane w elewacji przyziemia zbyt mocne cementowe spoiny kamiennej okładziny. Trudności finansowe sprawiły, że przez całe lato 1900 r. trwały prace wyposażania gmachu oraz uzupełniania jego dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Oficjalne otwarcie Pałacu Sztuki zostało dokonane w 1901 r. przez prezesa Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych Edwarda Aleksandra hrabiego Raczyńskiego w obecności rektorów, ziemiaństwa, artystów i generalicji. W odezwie prasowej Towarzystwo przedstawiając swój profil działania zobowiązywało się zorganizować „zbiór znakomitszych dzieł sztuki, na których by smak ogólny mógł się wykształcać, zamiłowanie sztuki wzrastać i krytyka zdrowa a sprawiedliwa wyrabiać się miała”. W 1904 r. odbyła się pierwsza wystawa. W wystawach organizowanych przez Towarzystwo debiutowali m.in. Jan Matejko, Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański.

Pałac Sztuki to istniejący do dziś, znakomity przykład korespondencji sztuk, architektury, rzeźby i ornamentyki, zespalający różne części w dostojny klasycyzujący gmach o harmonijnej i zwartej bryle. Pilastry, belkowania, attyki, kolumnowy portyk i bogaty fryz nadają mu charakter monumentalnej świątyni, popiersia w niszach czynią go pomnikiem, zaś secesyjno-symboliczna ikonografia ornamentów podkreśla jego muzealno-wystawienniczą funkcję.

Piotr Gryglewski

Bibliografia

K. Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, Warszawa 2005.

[PDF] Pałac Sztuki w Krakowie – secesyjne Semper in altum

https://www.renowacjeizabytki.pl/data/file/default/1/3779_dbc4301911ebac2ad19156151489a1bf.pdf